Editio

ind. l. 1

1

De fide

De fide deo praestanda
De fidei constantia et virtute
De fide sine operibus

verba, vitis, n caudata | titulus aliis verbis

2

De perfidea[!]

De perfidia

verba | titulus repetitis verbis

3

n caudata

In eos qui in ecclesia nequiter se habent

n caudata

4

flosculus

De lege et euangelio
In contemptores legis uel euangelii

flosculus, vitis

5

n caudata

De animi constantia
De animi inconstantia

n caudata, vitis

6

n caudata

De animi imbecillitate

n caudata

7

n caudata

De gloriae appetitione
De mortis conditione

n caudata, vitis

8

n caudata

De bono sacerdote
De malo sacerdote

n caudata, vitis

9

n caudata

De studio lectionis
De auditionis cura

n caudata, vitis

10

n caudata

De loco et tempore contemplationis

n caudata

ind. l. 2

11

De spe

De spe ueniae

verba | titulus

12

n caudata

De decem praeceptis
De mandatorum consideratione

n caudata, vitis

13

n caudata

De praeuaricatorum poena

n caudata

14

n caudata

De malo somnolentiae

n caudata

15

n caudata

De somniis

n caudata

16

de oratione

De oratione fructuosa

verba | titulus

17

n caudata

Qualem oporteat esse paenitentiam

n caudata

18

n caudata

De iis qui confiteri negligunt

n caudata

19

n caudata

De uitio male ieiunantium
De uitio ieiunare nolentium, ventrique indulgentium

n caudata, vitis

20

n caudata

De leuitate ad uitia relabentium

n caudata

ind. l. 3

21

De prudentia

De prudentia et simplicitate
De prudentia uitiosa et simplicitate stupida
Quid sit sapientia, et ubi quaerenda

verba, vitis, n caudata

22

n caudata

De scientia diuinitus tradita, et sapientis officio

n caudata

23

n caudata

Quae sapientia est uitanda

n caudata

24

De demonum natura

De daemonum natura
Quare creatus diabolus
De nominibus daemonum propriis
De nominibus daemonum brutalibus
De nominibus daemonum publicae dignitatis
De nominibus daemonum priuatae conditionis
De denominatione daemonum a rebus inanimatis

verba, vitis, n caudata | titulus repetitis verbis

25

De tentatione

Quod tentationes pati necesse sit, maxime circa principia conuersionis

verba, vitis, n caudata | C*

26

n caudata

De duobus tentationum generibus
Quod diabolo imminutae sint uires
Quomodo vincitur tentatio diaboli
De tentationibus carnis
De remediis contra carnis tentamenta
De reparatione lapsi
Oratio contra tentationes carnis, et post uictoriam actio gratiarum

n caudata, vitis | C

27

flosculus

De consortio fugiendo
De consortio habendo

flosculus, vitis

28

n caudata

De diuitiarum malo et paupertatis bono

n caudata

ind. l. 4

29

De charitate

De charitate erga deum

verba | titulus

30

n caudata

De malo odii

n caudata

31

De pace

De pace publica et priuata
De pace seruorum dei
De pace animae et corporis
De pace simulata

verba, vitis, n caudata

32

n caudata

De fructibus bonitatis

n caudata

33

De peccato

De peccatis principalibus per septem leprae genera significatis
De peccatorum differentia
Quae mala peccato accedant
Quae peccata sunt praecipue damnabilia
Unde tanta peccantium multitudo

verba, manicula, vitis | titulus

34

De V. sensibus

De quinque sensibus

verba | titulus

ind. l. 5

35

n caudata

De consortio diuersi sexus uitando

n caudata

36

n caudata

De matrimonio

n caudata

37

n caudata

De coniuge eligenda

n caudata

38

n caudata

De triplici eleemosynarum genere

n caudata

39

n caudata

Quantum pauperi sit largiendum

n caudata

40

De beneficijs

De beneficiis conferendis ut deo similes simus
De beneficiis dispensandis
Qualiter nos gerere debemus in dandis beneficiis
De beneficiis accipiendis
De beneficiis reddendis

verba, vitis, n caudata | titulus

ind. l. 6

41

n caudata

De gratis erga deum in testamento ueteri

n caudata

42

n caudata

De ingratitudine Iudaeorum in deum, et quae pro idololatria passi sunt
Mala decem tribuum
Mala duarum tribuum

n caudata, vitis

43

n caudata

De ingratitudine haereticorum et Iudae proditione

n caudata

44

De predicatore

De officio catholici praedicatoris
Quid potissime praedicandum sit
Qui praetermittendi, et qui docendi , et qualiter corripiendi

verba, vitis, n caudata | titulus

45

De predicatore

Ut praedicator ab adulatione procul sit, et praedicandi tempora obseruet
De praedicantium meritis
De praedicantium beatitudine

verba, vitis | titulus

46

n caudata

Quantum prodest habere praedicatorem
Quantum nocet praedicatorem non habere

n caudata, vitis

47

n caudata

De corporis manuumque labore
De otio inutili et infructuoso

n caudata, vitis

48

n caudata

De exaltatione humilium in lege
De exaltatione humilium in euangelio

n caudata, vitis

49

n caudata

De humilitate uitiosa

n caudata

ind. l. 7

50

De superbia

De superbiae uitio
Quanta mala pariat superbia
In eos, qui sanctitatis ostentatione alios carpunt
Quod superbi succumbant passionibus, et quae sint illa per quae notantur superbi
Quod alii dignitate, alii humilitate laudari appetunt, alii deo quoque se audent comparare
Quod sancti quandoque lapsi sint per superbiam
De superbia diaboli et superborum damnatione
De superborum poena

verba, vitis | titulus

51

De obedientia

De obedientia deo praestanda
Quorum imperio parendum sit
De obedientium praemio

verba, vitis | titulus | C*

52

n caudata

De inobedientiae poena

n caudata, vitis | C

53

De patientia

De patientia calumniae

verba | titulus

54

n caudata

Quod non debemus ultro nos offerre suppliciis

n caudata

55

De impatientia

De impatientiae uitio erga deum
De impatientiae uitio erga proximum
De ira non uitiosa, sed utili, et de ira dei
De remediis iracundiae

verba, vitis, n caudata | titulus

56

n caudata

De benedicendi studio

n caudata

57

n caudata

De calumnia et detractione

n caudata

1,1

58

manicula

Habete fidem dei. qui fidem dei habent, hi non humanae solertiae callide inuentis arguteque conclusis credunt, sed soli ueritati diuinitus reuelatae firmiter adhaerent, humanam doctrinam diuinae semper posthabentes.

manicula, saeptum, flosculus | C*

59

saeptum

Idcirco quidem et ad Samaritanam mulierem, id est, ad animam per fidem saluandam, ipse ueritatis magister Christus dixit: Crede mihi mulier. quasi diceret, mihi crede qui dei sapientia sum, non philosophis qui humana sapiunt, non poetis priscae fatuitatis scriptoribus, qui in deorum uix numeranda multitudine delirant, neque Iudaeis qui trinitatem denegant, non intelligentes in una simplicique substantia personarum pluralitatem, quam et ipse sanctus propheta Dauid uidit, dicens: Dixit dominus domino meo, sede a dextris meis. Et alibi, Verbo dei caeli firmati sunt, et spiritu oris eius omnis uirtus eorum. Quod si recte acciperent, etiam in ueteribus scripturis mysterium sanctae trinitatis contineri faterentur, et nobiscum simul sentirent.

saeptum | C

60

Diversitas inter deo credere et in deum

Crede mihi, inquit. Distantiam quidam faciunt, inter Credere deo, et Credere in deum: ut credere in deum, sit per fidem operari, et eius cui credimus, praecepta exequi. Hinc idem ait, Hoc est opus dei, ut credatis in eum quem misit ille. Prius tamen credimus, deinde operi accingimur. alterum sine altero nihil proficit ad salutem.

verba, saeptum | titulus | C

61

manicula

Caeterum fieri solet, ut ad sectae huius professionem accedentes, nonnihil suspensum animum primitus gerant: deinde (si tamen dignoscendae ueritatis proposito hoc agunt) magis illuminati, nihil uerius esse existimant, quique quod sacrarum literarum monumentis contineri cognoscunt.

manicula, saeptum, flosculus | C

62

quomodo ad deum trahimur

Semper tamen meminerit, ad fidei perfectionem non, nisi deo adiuuante, se posse pervenire, cum saluator dicat, Nemo potest uenire ad me, nisi pater qui misit me, traxerit eum. Illi ad CHristum trahuntur, qui trahi volunt, quique orant ut trahantur. Nemo saluatur inuitus.

verba, saeptum | titulus | C*

63

de velle et posse

Vt uelimus, nostrum est: ut autem uelimus et possimus, dei est.

verba, n caudata, saeptum | titulus | C

64

expositio de spiritu

Quod exponens euangelista, ait: Hoc autem dixit de spiritu, quem accepturi erant credentes in eum. Fidelis ergo Christianus, ueritatis et intelligentiae impletur spiritu, quo iam plenus, saluberrimis uitae praeceptis incipit scaturire. Minime quippe otiosi sunt, qui diuino aguntur spiritu.

verba, vitis | titulus

65

expositio desuper hanc petram

futuri aedificii fundamenta non alibi ponenda sunt, quam supra firmissimam petram Christum, qui de semet loquens ait: Et super hanc petram ędificabo Ecclesiam meam. Quam petram ille qui primus confessus est, Petri nomen accipere meruit. et inter apostolos tenere principatum.

verba, vitis | titulus

66

de fide non sola

Fides sola nunquam ei ad iustitiam reputaretur, nisi congruis fidei uirtutum ornamentis sese excoluisset. Et hoc est quidem quod alibi ait dominus, Qui credit in me, opera quae ego facio, et ipse faciet, et maiora horum faciet. Maius enim est pie iusteque uiuere, quam miracula facere, quae etiam per impios quandoque fiunt. sed qui ex ueritate est, inquit, audit uocem meam. hoc est, qui in me credit, qui sum ueritas, hic praeceptis meis obtemperat, et me imitari pro uiribus contendit.

verba, saeptum | titulus

1,2

67

de firma petra

Hi ergo fuere, qui domum sibi non in terra, sed in caelo aedificare uolentes, fidei suae fundamentum supra firmam petram posuerant: atque ideo domus illa nec fluminis illisione, nec ualidis uentorum flatibus potuit moueri.

verba | titulus

68

differentia inter velle et petere

Stabilitae autem in deo fidei quanta uis uirtusque sit, quis explicet? Chananaea credens, responsum accipit, Fiat tibi sicut uis, quod multo plus est, quam si audisset, Fiat tibi sicut petisti. Minus enim interdum petimus quam uolumus, ne impudens uideatur petitio.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

69

manicula

Frustra Romani liberos se esse iactitarunt, dum orbi terrarum dominarentur. fidei enim Christianae ueritas, uere liberos reddidit credentes, non potentiae fastus terrenae. Sola quippe ex corruptibilibus incorruptos, et ex mortalibus facit immortales.

manicula, saeptum | C*

70

saeptum

Virtus etiam fidei in eo enituit, quod ex tam infirmo principio tantum roboris concepit, ut humiles homines, pauperes, inermes, neque persecutionibus neque caedibus cohiberi potuerint, quin longe lateque reuelatae diuinitus ueritatis uerba disseminarent.

saeptum | C

71

saeptum

In omnem terram exiuit sonus eorum, et in fines orbis terrae uerba eorum.

saeptum | C

72

n caudata

Si potes credere, omnia possibilia sunt credenti.

n caudata, vitis

73

qui scandalizantur

Nos ait, praedicamus Christum crucifixum, Iudaeis quidem scandalum, gentibus autem stultitiam, ipsis autem uocatis Iudaeis atque Graecis, Christum dei uirtutem et dei sapientiam.

verba | titulus aliis verbis

74

exhortatio ut verba domini intendantur

Amen amen dico uobis, quia qui uerbum meum audit, et credit ei qui misit me, habet uitam aeternam, et in iudicium non uenit, sed transit a morte in uitam.

verba | titulus aliis verbis

75

opus fide[!] congruum

Praesentis temporis uerbo utitur, ut credentes, et secundum ea quae credunt, uiuentes, iam beatae aeternitati praedestinatos monstraret.

verba | commentum

76

manicula

Et si hoc credere uita aeterna est, profecto qui sanctae trinitatis fidem non tenent, licet unum deum, unum dominum et credant et praedicent, uitam aeternam habere non poterunt.

manicula, vitis

1,3

77

manicula

Quid Christum confitemur, si praeceptis eius non obedimus? Talis fides iuxta Iacobi apostoli sententiam, mortua est. Mortui sunt ergo illi, qui quod uerbis credere se aiunt, factis non probant. De quibus dominus ait: Dicunt et non faciunt.

manicula, vitis

78

flosculus

Vel etiam illis simillimi, qui eidem sitienti uinum quidem porrigebant, sed felle mixtum. Quare autem ille uinum illud gustauit et bibere noluit?

flosculus

79

contra ypocresis[!]

Illos autem nescire dicitur Deus, quos a se reiicit, et procul a beatorum repellit consortio. Vnde ait: Non omnis qui dicit mihi domine domine, intrabit in regnum caelorum: sed qui facit uoluntatem patris mei qui in caelis est, ipse intrabit in regnum caelorum.

verba, manicula, vitis | titulus aliis verbis

80

De solum credentibus

Si fidem habuero, ita ut montes transferam, charitatem autem non habuero, nihil sum.

verba | titulus aliis verbis

1,5

81

que plantatio crescit

Omnis plantatio, quam non plantauit pater meus caelestis, eradicabitur. hoc est, omnis religio, omne dogma, quod alio praeterquam deo autore inductum fuerit, diu stare non poterit.

verba | titulus aliis verbis

1,6

82

manicula

Ecclesia nauis illa apostolorum est, quae fluctibus et procellis multarum haeresum inquietabatur: sed dum fideles in remigando laborarent, hoc est, in tuenda defendendaque ueritate fatigarentur, ope adiuti diuina, superiores euasere. Suscepto enim Iesu in naui, cessauit uentus, et turbines errorum dissipati sunt.

manicula, vitis

83

manicula

Turris quippe arx est urbis. ita oratoria nobis munimenta sunt: ad quae confugientes, carnis daemonumque impugnationes minus timemus, orationis armis accincti, et caelestis contemplationis fide protecti.

manicula, vitis

84

contra malos pastores

Sequitur enim: Quid ergo faciet dominus uineae? Malos male perdet, et uineam locabit aliis. hoc est, omnibus in Christum credentibus, tam gentilibus quam Iudaeis, ueteribus noua copulans. Christus lapis angularis, illa implens, et ista inchoans.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

85

diversitas sinagogi ad ecclesiam

Veruntamen quantum intersit inter ecclesiam et synagogam, ipsa nominum interpretatio declarat. Synagoga Graece, latine congregatio dicitur. Ecclesia autem conuocatio interpretatur. Haec propria naturae rationalis, illa etiam ad pecudes pertinet. Itaque ecclesiae sicut magis singulare nomen, ita dignitas maior et gratia plenior.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

1,7

86

contra ecclesiasticos terrenis implicantes

Caeterum meminisse debemus, illis in ecclesia non esse locum, qui terrenis intenti negotiis, corpus non animum in eam afferunt,

verba, saeptum | titulus | C*

87

saeptum

ne tunc quidem uanis colloquiis et nugis inutilibus abstinentes, iocisque et risu, cum a sacerdote diuina peraguntur. Sciant eos minus fortasse culpabiles fuisse, qui domini flagello eiecti fuere de templo, dicentis: Nolite facere domum patris mei, domum negotiationis. Illi uero eam latronum speluncam faciunt, qui ineffrenatae libidinis ardore, nulla loci aut sacrificiorum habita ratione, pudicitiae insidiantur alienae, uel oris nutu, uel oculorum nictu, uel impudenti aliquo uerborum prolatu.

saeptum | C

88

manicula

Melius cum iis ageretur, si nunquam domum dei adiissent, quam ut ingressi sic in ea, quasi in prostibulo, uersari non dubitent.

manicula, saeptum | C

89

contra hereticos

Deterius tamen adhuc peccant, qui ea mente illuc conueniunt, ut simpliciorum fidem

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

1,8

90

manicula

Quicquid autem in lege ad uitae morumque institutionem spectat, sicut ueteribus, ita et nouis hominibus est obseruandum, et cum euangelio communicandum, ac de utriusque scripturae moralibus praeceptis cum psalmista dicendum: Eloquia domini eloquia casta, argentum igne examinatum, probatum terrae, purgatum septuplum. Nihil est his pretiosius, nihil suauius. Quod idem tibi testatur ad dominum, dicens: Bonum mihi lex oris tui, super milia auri et argenti. et quam dulcia faucibus meis eloquia tua, super mel ori meo. Nihil ita sedat iracundiam moderatque affectus, et in uiam aequi honestique animum dirigit. Pax multa (inquit) diligentibus legem tuam, et non est illis scandalum. Lucerna pedibus meis uerbum tuum, et lumen semitis meis.

manicula, vitis, flosculus

91

n caudata

Potentius ista influunt: si fideliter suscipiantur, efficacius mouent, tenacius haerent, foecundius fructificant, felicius ad optatum prouehunt finem, et cum incommutabili bono nos coniungunt.

n caudata, vitis

92

n caudata

Vnde et Apostolus clamat dicens: Si consurrexistis cum Christo, quae sursum sunt quaerite, ubi Christus est ad dexteram dei sedens: quae sursum sunt sapite, non quae super terram.

n caudata, vitis

1,9

93

n caudata

Qui declinat aures suas ne audiat legem, oratio eius erit execrabilis. Frustra enim deum precatur, qui dei iussa parui aestimat. Hoc idem per Ieremiam spiritussanctus affirmat, dicens: Ecce ego adducam mala super populum istum, fructum cogitationum eius, quia uerba mea non audierunt, et legem meam proiecerunt.

n caudata, vitis | C*

94

de captivitate futura

Post haec denuntiat illis captiuitatem futuram, ut qui ad legis praescriptum sponte seruire deo neglexerunt, inuiti seruiant inimicis dei gentique infideli.

verba | titulus | C

95

tria genera despicientium scripturam

Horum autem qui euangelium despicere uidentur, tria genera sunt. Alii quippe ne audire quidem uolunt diuinos, qui in ecclesia recitantur sermones. Alii autem audiunt, sed quae praecipiuntur, ea exequi aspernantur. alii uero magis temerario ausu ita audiunt, ut ea econtrario arguere praesumant, et ueritatis uerba, quae non intelligunt, peruertere aliquo modo conantur.

verba, saeptum | titulus | C*

96

primum genus

De primis conqueritur dominus, ad eosdem dicens: Quare loquelam meam non cognoscitis?

verba | titulus aliis verbis | C

97

manicula

Qui ex deo est (inquit) uerba dei audit, propterea uos non auditis, quia ex deo non estis.

manicula, saeptum

98

contra poetas

Sunt quippe in his plurimi, qui pudendis gentilium poetarum cantibus tota die operam impendunt, et ne horam quidem diuinarum in ecclesia recitationum uacare auditionibus queunt.

verba | titulus aliis verbis

99

secundum genus

Transeamus ad eos, quos auditores tantum et non factores uerbi esse diximus: de quibus domini sententia est: Qui audit et non facit, similis est homini aedificanti super terram sine fundamento, in quam illisus est fluuius, et continuo cecidit et facta est ruina domus eius magna.

verba, vitis | titulus aliis verbis

100

n caudata

Nam sicut arborem uentorum pulsatam procellis ruere necesse est, cuius radix uitiosa fuerit, ita illum labi quoties uoluptatum illecebris prouocabitur necesse erit.

n caudata, vitis | C*

101

nolentibus ac necligentibus loquitur

Neque minus in istos qui facere nolunt, quam in illos qui audire negligunt: exclamant prophetae, apostoli, euangelistae, omnes catholici doctores:

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

102

manicula

Cecinimus uobis, et non saltastis, lamentauimus et non planxistis.

manicula, vitis, flosculus | C

103

De continentia scripturarum

Quid enim aliud omnes diuinae continent scripturae, nisi uirtutum laudem, uitiorumque detestationem atque querelam?

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

104

tercium genus

Quid enim aliud omnes diuinae continent scripturae, nisi uirtutum laudem, uitiorumque detestationem atque querelam? Porro istis etiam qui sacra eloquia uel audire renuunt, uel si audiant, secundum ea uiuere nolunt, nequiores sunt, qui eadem audiendo coram arguere, atque iisdem petulanter obtrectare audent,

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

105

contra sophismatum strophis[!]

et sophismatum strophis docere, ipsa dei praecepta uel impossibilia factu, uel inter se pugnantia, uel aliqua in parte minus rationi consentanea esse,

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

106

manicula

quasi uero quicquam rationabilius, consultius, iustius homo possit indagare, quam hominum opifex praecipere? Si quis tam prophana praesumptione ducitur, inter haereticos erit habendus, et de fidelium coetu repellendus, ne sanum gregem morbida contaminet pecus.

manicula, vitis, flosculus | C

107

de unitate patris et filij et spiritus sancti

Ego autem quod uidi apud patrem, hoc loquor. Ego enim et pater unum sumus, una substantia, eadem natura, licet non eadem persona: alia quippe persona est geniti, alia genitoris, et tamen utriusque una eademque diuinitas, eadem uis et gloria cum sanctospiritu, quem ambo simul spirant, sibi aequalem, sibique consubstantialem.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

108

manicula

Ob hoc quidam, quia comprehendere nequeunt, retrocedunt, cum potius persuadere sibi deberent, tanto ea magis deo tribuenda esse, quanto minus a nobis, qui homines non dii sumus, possint intelligi.

manicula, vitis

109

contra argutias philosophorum

Sunt tamen nonnulli, qui in peruersitatis suae proposito ita obdurant, ut credulitatem nostram etiam irridere non dubitent: atque hi fere sunt, qui gentilium philosophorum argutias secuti, nihil credendum putant, quod ipsa hominis ratio nequeat inuestigare:

verba, vitis | titulus aliis verbis | C*

110

contra ambages argumentorum

et suorum ambagibus argumentorum usi, quicquid non satis intelligunt, id uerum esse denegant.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

111

manicula

Vos uero increduli mementote ab ipsa ueritate id est a dei filio dictum: Qui me erubuerit et meos sermones, hunc filius hominis erubescet cum uenerit in maiestate sua et patris et sanctorum angelorum.

manicula, vitis | C*

112

n caudata

Huius autem hominis infelicitati, quem Christus erubescet, nulla uitae praesentis infelicitas potest comparari. Nam qui receptus a deo non fuerit in gratiam, a diabolo recipietur in damnationem suppliciumque sempiternum.

n caudata, vitis | C

1,23

113

qui malus est sacerdos

Malus est sacerdos, qui non potest dicere cum propheta: Portio mea dominus: cum terrenis opibus inhiet, et non solum his quae possidet non renunciet, sed etiam ea quae nondum adeptus est, cupide affectet.

verba | titulus | C*

114

de malis negotiatoribus

Sunt quos negotiari in domo dei non pudet, imo nec foenerari, ecclesiasticasque dignitates ambitione atque largitionibus comparare, quas cum acquisierint, cuncta ecclesiae bona, quae pauperibus distribuenda erant, in suos usus conuertunt.

verba | titulus | C

115

quos dominus de templo eijcit

Hi sunt quos uendentes et ementes de templo suo eiicit dominus, dicens: Domus mea domus orationis est, uos autem fecistis eam speluncam latronum.

verba | titulus | C

116

qui malus est sacerdos

Malus item est sacerdos, qui uidet lupum uenientem, id est, haereticum aliquem peruersa doctrina fideli gregi insidiantem, et illius dolo alios rapi, alios dispergi, alios mactari, nec tamen it obuiam perfidiae, sed auersus fugit, ita ut fugiendo ostendat se pastoris nomine indignum.

verba | titulus

117

n caudata

Non quia non pertineat ad eum, sed quia sic agat, tanquam si nihil omnino ad eum pertineat, quandoquidem non animarum lucrum, sed pecuniae quaeritet, terrenamque mercedem caelestibus praeferat diuitiis.

n caudata

118

ardue dictum

Vae pastoribus Israel, qui pascebant semetipsos, nonne greges, a pastoribus pascuntur? lac comedebatis, et lanis operiebamini: et quod crassum erat occidebatis, gregem autem meum non pascebatis, quod infirmum fuit non consolidastis, et quod aegrotum non sanastis, quod confractum est non alligastis, et quod abiectum est non reduxistis, sed cum austeritate imperabatis eis et cum potentia, et dispersae sunt oues meae, eo quod non esset pastor. Quo pacto enim est pastor, qui nec religiosae uitae exemplis, nec sanae doctrinae monitis gregem sibi creditum alere curat?

verba, saeptum | commentum

119

n caudata

Quicquid de pastoribus dicitur, et de presbyteris dictum intelligas.

n caudata, saeptum

120

episcopi proprium

Episcopi tamen proprium est et peculiare, publicos edere ad populum sermones, uitia reprehendere, ad capessendas exhortari uirtutes, transgressores legis apostolica autoritate castigare, ad poenitentiam conuersos recipere.

verba, saeptum | titulus | C*

121

quibus modis errare possit

Quibus in rebus si defecerit, uel per ignorantiam si nesciat, uel per negligentiam si nolit, uel pusillanimitatem si metuat, de fidelium coetu excludetur, et canibus mutis per contumeliam comparabitur.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

122

saeptum

Cur enim episcopus est, si docere nescit? aut cur scit si non uult? aut quid uelle prodest, si non audet quod debet implere? Sed neque presbyter assumat curam animarum, si modo se ad eam rem ineptum nouerit. Male subitur onus, quod imbecillae uires ferre nequeunt.

saeptum | C

123

n caudata

canes muti non ualentes latrare.

n caudata

124

dure dictum

Perditos autem plebis mores uulgique licentiam illorum qui praesunt incuriae ascribi, in Ezechiele ex uerbis domini discimus: Si dicente me inquit, ad impium, morte morieris, non annunciaueris ei neque locutus fueris, ut auertatur a uia sua impia et uiuat, ipse impius in iniquitate sua morietur, sanguinem autem eius de manu tua requiram. Impius ergo peribit quia peccauit. Sacerdos qui eius tuendae saluti propositus est quia tacuit, quia peccantem non increpuit, quia errantem in uiam reducere non curauit.

verba, saeptum | commentum | C*

125

manicula

At uero tanti periculi non ignarus Apostolus Timotheum discipulum obnixe, solicite, urgenter adiurat, dicens: Testificor coram deo et Iesu Christo, qui iudex est uiuorum et mortuorum, per aduentum ipsius et regnum eius, praedica verbum, insta, opportune, importune, argue, obsecra, increpa, in omni patientia et doctrina. Et paulo post: Tu uero uigila inquit, in omnibus labora, opus fac euangelistae, ministerium tuum imple, sobrius esto.

manicula, saeptum | C

126

n caudata

Vae pastoribus qui dispergunt et dilacerant gregem pascuae meae dicit dominus. Quae nam uel dispersio perniciosior, uel crudelior dilaceratio, quam eos qui tibi commissi sunt, pereuntes uidere et negligere? a diabolo superari, et succurrere nolle? imo etiam tergiuersari et fugere? dum uereris ne quis tuis increpationibus offensus tibi aduersetur, tibi detrahat, tibi aliquo detrimento sit.

n caudata, saeptum | C*

127

modus apostolorum

Sed meminisse debes, quemadmodum dominus miserit apostolos inter gentes sicut agnos inter lupos, et illi profecti cum fidutia euangelizabant dei uerbum, nec supplicia nec mortem expauescentes, dum obsequium praestarent deo.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

128

timor dei et hominum in hoc differunt

Temporale est quod ab hominibus times: quod autem a deo maxime timere debes, aeternum est.

verba | titulus aliis verbis

129

manicula

Cum iudicatur, exeat condemnatus, et oratio eius fiat in peccatum. Fiant dies eius pauci, et episcopatum eius accipiat alter. et alia multa, quae licet ad Iudam domini sui proditorem referantur, nihilominus ad sui quoque similes redundant. Sui autem similes sunt, qui ad apostolatum electi, potentioribus ita blandiuntur, ut eorum scelera dissimulent, et sic dominum osculo prodant. Eundem etiam uendunt, dum nihil ita cupide ut lucra sectantur.

manicula, saeptum

1,24

130

exhortatio ad devinas litteras

Beati sunt qui sitiunt et esuriunt iustitiam. Sed nisi scripturarum lectioni operam impendant, iustitiae praeceptis nequaquam saturari poterunt.

verba | titulus aliis verbis

131

contra eos qui poetarum eloquio potius quam veritate delectantur

Illi duntaxat ad caelestem cibum nauseant, et manna fastidiunt, qui Aegyptiorum iurulentiis repleti, id est, inani gentilium poetarum eloquio deliniti, magis fabularum fictione quam ueritatis doctrina delectantur.

verba, vitis | titulus aliis verbis

132

pulcra exortatio

Nos contempta istorum stultitia, in quibus nulla solida sapientia est, illis tantummodo lectionibus incumbamus, quae nobis iter, quo ad immortalitatem peruenitur, ostendunt.

verba, vitis | commentum | C*

133

manicula

Alioquin aquam istam uitae, ad quam nos Iohannes apostolus inuitat, haurire non poterimus. Veteris igitur nouique instrumenti literas assidue perscrutemur. In his plenissime discitur, quid facere, quid uitare, quid credere, quid amare, quid sperare nos oporteat, ut caelo digni simus cum terram reliquerimus. In his deum patrem, a quo omnia: in his filium, per quem omnia: in his spiritum sanctum, in quo omnia facta sunt, inuenies: et haec tria unum deum, unam hypostasim esse melius credendo intelliges, quam intelligendo credes.

manicula, manicula, vitis | C

134

manicula

Vt igitur fide ac uirtutibus proficere possimus, abeamus cum Iesu per scripturarum sata, uellicantes ueteris nouaeque legis spicas: et ut triticum sub paleis latens comedere ualeamus, confricemus eas manibus intelligentiae spiritalis

manicula, vitis

135

manicula

Et quoniam hanc spicarum confricationem sabbato ab apostolis factam legimus, hoc admonet nos, ea quae mystica sunt, commode perpendi considerarique non posse, nisi cum secularibus curis liberi et expediti, sabbatum id est quietem agimus.

manicula, vitis | C*

136

terrena devinis non missenda[!]

Terrenarum enim rerum solicitudo legentem implicat, et ipsa in diuersum mentem distrahens cogitatio, quae leguntur, quaeque audiuntur, non satis intelligere permittit. Intentione animi opus est, ut lecta percipias, et percepta ediscas, teneasque memoriter.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

137

de sacrimonijs

Postquam autem mysticos sensus literae tegumento uelatos deprehenderis, et eos uel ad ecclesiae nouitatem uel ad animae utilitatem transtuleris, adhuc altius tibi erit insurgendum, ut etiam caelestia perscruteris, et de uisibilibus gradum ad inuisibilia facias.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

138

manicula

Sed neque ipse de his humilioribus oblectamentis egredi poteris, ut in sublime raptus nudam contempleris diuinitatem, nisi et te sicut apostolos lucida spiritus sancti nubes obumbrauerit, dei patris uox roborauerit, et filii eius gratia illuminauerit.

manicula, vitis

139

n caudata

Non est ergo nostrarum uirium, sed opis diuinae, ut quis legendo mysteria intelligat: quanto minus ut etiam super caelestis contemplationis dulcedine mens in deum eleuata perfundatur.

n caudata, vitis | C*

140

quo modo devina legere debemus

Hoc tamen illis frequentius conceditur, qui libros diuinos ita legunt, ut a sanctorum interpretatione non discedant: a peruersis sensibus, qui cum ecclesia non concordant, penitus abhorrentes.

verba, vitis, flosculus | titulus aliis verbis | C

141

manicula

Itaque cum euangelio et Pauli epistolae et aliorum apostolorum, et Lucae Actus, et Iohannis Apocalypsis, et eruditorum hominum approbati de religione tractatus, frequenter in manibus habendi legendique tibi erunt, ut fide stabiliaris, ut uirtutibus praestes, et in Christi domini meditatione perseuerans, in deo tandem conquiescas.
Nihil ita innocentiam conseruat, et cordis puritatem custodit, ut scripturarum, quas diuini homines sancto dictante spiritu ediderunt, quotidiana lectio. Non est ut imperitiam excuses. Lege multa: et si solido cibo nondum uesci potes, lactis poculum ne spernas.

manicula, vitis

142

pulcherima animatio

Homines et iumenta pascit dominus, doctos et indoctos admittit, neminem repellit. In monte apostolos docuit: de monte uero descendens, praedicauit plebi. Habes in euangelio et uias planas, per quas incedere cum simplicibus iuuat. Habes et montes excelsos, quorum altitudinem si adire nequiueris, mirari proderit.

verba, saeptum | commentum | C*

143

exemplum delectabile

Medicamenta quibus rebus composita sunt, licet ignoret aegrotus, prosunt tamen ei, eleuantque languorem. Ita diuina uerba si legantur, etiam non intellecta uim habent ad animae sanitatem conferendam.

verba | commentum | C

144

manicula

Te nunc appello, qui diu multumque in gentilium libris uersatus es, dum te comptus delectat sermo, et musici poetarum cantus deliniunt, quantum inde tibi emolumenti contraxeris parumper cogita: et cum nihil ista tibi ad salutem profuisse cognoueris, ad Iesum tandem quaeso conuersus, dic cum Petro:

manicula, vitis | C

145

exemplar elegans

Praeceptor, per totam noctem laborantes nihil cepimus: in uerbo autem tuo laxabo rete. Et cum hoc (inquit euangelista) fecissent, concluserunt piscium multitudinem copiosam. Quod si demum in Scripturę sacrę pelago piscari te delectabit, tu quoque implebis pectoris tui nauiculam saluberrimorum pręceptorum copia, quibus et ipse uiuere, et alios docendo poteris sustentare.

verba | commentum

146

dulce eloquium

Quod si tacta fimbria uestimenti domini, uirtus de illo exibat et sanabat omnes, quomodo sermo eius ex intimis effusus praecordiis, dum legitur, dum auditur, animi male affecti morbos non curabit, et a periculis perditionis non eruet?

verba, vitis | commentum | C*

147

consolatio desolatorum

Ergo quoties aliquo seculi huius turbine agitaris, quoties carnis pugnam spiritus patitur, et pedibus laquei daemonum inuidia tenduntur, ad euangelicas lectiones te conuerte, dormientemque in puppi saluatorem strepentibus inter legendum uel orandum uoculis excita: statim illo imperante, omnis tentationum aestus concidet, et concupita redibit tranquillitas.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

148

manicula

Tunc etenim diuina te lectio docebit in aduersis patientiam, in prosperis modestiam, in deum pietatem, in proximos charitatem: praestabitque in dubiis consilium, in periculis opem, in tentationum certamine uictoriam.

manicula, vitis | C

149

hoc deauratis scribendum litteris

denique nihil ita aut uirtutes animi conseruat, aut uitia repellit, ut frequens diuinas literas legendi uel audiendi cura. Quo autem rarius his uacabis, eo citius cades, exurgesque difficilius.

verba, vitis | commentum

1,25

150

de temerario

Temerarius enim magister est, qui nondum ipse discipuli partes impleuit, et iam alios instruere praesumit.

verba, vitis | titulus

151

insertio verbi

Inseri enim uerbum non potest, nisi in molli corde et totis uiribus ad audiendum intento.

verba, vitis | titulus | C*

152

modus ascultandi scripturam

Verbum inquit, quod potest saluare animas uestras. Frustra quippe uerbis illis praebemus auditum, quorum suauiloquentia aures tantum demulcentur, et nulla comparatur animo utilitas. Recte itaque his duntaxat intendendum praecipit, quae ad consequendam aeternam salutem nos erudiunt. Sed nec audire profecto multum prodest, nisi audita memoriter retineantur: nec memoriter retinere, nisi quod memoriae mandatum est, opere compleatur.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

153

verba sublineata

In corde meo abscondi eloquia tua domine, ut non peccem tibi. Memento praeterea de ipsa dei genitrice scriptum esse in euangelio: Maria autem conseruabat omnia uerba haec in corde suo.

sublineatum, vitis, n caudata

154

manicula

Alioquin neque legere, neque audire proderit, si ab iis quae praecipiuntur, morum conditio discors erit.

manicula, vitis, flosculus

155

de bona edificatione

Omnis qui uenit ad me, et audit sermones meos, et facit eos, ostendam uobis cui similis sit: Similis est homini aedificanti domum qui fodit in altum, et posuit fundamentum supra petram:

verba | titulus aliis verbis | C*

156

de mala

Qui autem audit et non facit, similis est homini aedificanti domum suam supra terram sine fundamento, in quam illisus est fluuius, et continuo cecidit, et facta est ruina domus illius magna.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

157

de operibus

Sicut ergo infirmus et imbecillus est qui non facit opera, ita ad omnem malignę tentationis impetum constans est et stabilis, qui assidue in bonis operibus exercetur.

verba | titulus | C

158

de operibus

Estote factores uerbi et non auditores tantum, fallentes uosmetipsos, quia siquis auditor est uerbi et non factor, hic comparabitur uiro consideranti uultum natiuitatis suae in speculo: considerauit enim se et abiit, et statim oblitus est qualis fuerit: qui autem perspexerit in lege perfectae libertatis, et permanserit in ea, non auditor obliuiosus factus, sed factor operis, hic beatus in facto suo erit.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C*

159

n caudata

Ideo quidem et dominus in euangelio: Beati inquit, qui audiunt uerbum dei et custodiunt illud.

n caudata, vitis | C

160

hij recte custodiunt verbum

Custodiunt autem illud, qui bene beateque uiuendi rationem edocti, peccatis in quibus hactenus fuisse se recognoscunt, finem statuunt, et ab his per poenitentiam resilientes ad capessendas uirtutes disponuntur, magnamque capiunt uoluptatem uel legendo diuina uel audiendo.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

161

ardue dictum

alius nullo amoris affectu illa suscipit, alius tametsi donec audit aliquantulum compungitur, mox tamen inde discedens ad consuetas nequitiae sordes reuertitur, tanto nequior factus, quanto inexcusabilior.

verba, vitis | commentum

162

qui audiunt verbum dei

Non ergo omnes qui in auditorio sunt, audiunt uerbum dei, sed is qui illud quod audit, opere perficere contendit, et hic quidem ex deo est, illi uero non ex deo, sed potius ex diabolo sunt:

verba | titulus

163

manicula

Omnes natura ex deo sumus, uitio autem nostro fit, ut ex deo non simus. Porro dici non potest, qui pessime cum homine illo agitur, qui cum dei creatura sit, iam non dei, sed aliorum esse conuincitur.

manicula, vitis

1,27

164

hic potius bellum quam pacem optare debemus

Mihi crede, nisi semper bellum cum illis quam pacem malueris, per sensuum tuorum ianuas ad animam usque ingredientur, et per blandimenta eam subuertent, subuersam interiment. Anima enim mala cogitatione foecunda, parit peccatum: peccatum uero cum perpetratum fuerit, generat mortem.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

165

modus defendendi inimicum[!]

Igitur tametsi aduersarius hic noster id est perniciosus cogitatus non potest sic penitus repelli et in fugam conuerti, quin rursum aliquando collectis uiribus in praelium redeat, mentisque nostrae arcem oppugnet, portis instet: donec tamen intus non irruerit, ac dominari coeperit, tuti sumus: nec uerendum est ne forte per uim irrumpat:

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

166

quis ab inimico vincitur

neminem uincit nisi uolentem. De illis duntaxat, qui se in potestatem eius non inuite dedunt, triumphare consueuit

verba | titulus aliis verbis | C

167

quo modo cogitatio est peccatum

Quaeris quonam pacto non solum in factis aut dictis, verumetiam in ipsa cogitatione possit esse peccatum? Rem alienam iniuste concupiscis, bonum alterius inuides, laesus uindictam appetis, uisae mulieris uenereo amore turpiter exardescis: et quodcunque malum ita cogitas, ut si posses, perficere uelles, ab illo qui etiam occultorum iudex est, pro facto tibi imputabitur.

verba, saeptum | titulus | C*

168

diversitas iudicij dei et hominis

Aliter enim deus, aliter homo iudicat. deus, quem nihil latet, in omnibus uoluntatis affectum pensat: homo uero, quia cordis alieni secreta rimari nequit, commissum tantummodo crimen examinat: nec quaerit, prudens an imprudens feceris aliquid mali, sed semper tanquam uoluntarium punit.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

169

manicula

Denique apud deum qui odit fratrem suum, homicida est: apud homines uero non habetur pro homicida, nisi qui conficit hominem. Apud deum qui uiderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est eam in corde suo: apud homines nisi commissi adulterii conuictus fuerit, pro concupiscentia quae cordis crimen est, plecti non debet.

manicula, saeptum | C

170

manicula

Quis autem dicere queat, quanta sit infelicitas illius desperare conspectum, in quo uno uidendo omnis nostra beatitudo consistat?

manicula, saeptum

171

saeptum

Vt quid cogitatis mala in cordibus uestris?

saeptum | C*

172

quo modo resistendum est

Primo suggestioni lasciuientium cogitationum erit resistendum, ne placeant: deinde si quicquam delectauerint, ne eatenus gratae sint, ut usque ad consensum facti animum inclinent.

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

173

manicula

Quoties enim iniquae actionis adimplendae potestas tollitur, uoluntas peccandi pro facto habetur.

manicula, vitis

174

contraria contrarijs sanentur

Non habebunt in corde nostro ullum remorandi locum, si contraria illis coeperimus cogitare, et uitii uirtutisque finem taciti perpendere.

verba | titulus aliis verbis

175

reciprocum

Breuis est uirtutis exercendae labor, sed inaestimabile et infinitum praemium.

verba | commentum

176

cavendum a delectatione

Facessat igitur malignae cogitationis mortifera delectatio, quae incautos in barathrum praecipitat inferni.

verba | titulus aliis verbis

177

de vanis cogitationibus

Vana cogitatio est circa ea quae fluxa atque fragilia sunt, nec quicquam in se solidae utilitatis habent. Imprudentis est igitur de bonis corporis aut externis cogitare, quę permanere nullo modo queunt

verba, saeptum, sublineatum | titulus

178

n caudata

In omnibus uiis tuis cogita dominum, et ipse diriget gressus tuos. Aliud uero cogitantes, uanitatis arguimur, dicente propheta: Dominus scit cogitationes hominum quoniam uanae sunt.

n caudata, saeptum

2,3

179

contra augurientes[!]

Non habebis deos alienos, deus enim uester unus est. Qui somniis et sortilegiis et maleficorum diuinationibus fidem praestant, deos alienos colunt. Cum enim solius diuinae sapientiae sit, futura nosse, hoc quod dei est, aliis tribuere praesumunt. Non facies sculptile, eo uidelicet animo, ut adores illud ac pro deo habeas.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

180

non reprobat imagines aut sculptores

Non est sceleris huius expers, qui pecuniam seculique diuitias magis quam aequum bonumque diligit. Apostoli autoritate hoc probamus, qui Colossensibus scribens, auaritiam simulacrorum seruitutem appellat. Neque tamen per hoc mandatum ars reprobata est sculptorum uel pictorum. Non pingere aut fingere simulacra uetantur, sed adorare, ideo sequitur: Non adorabis ea neque coles, ego enim sum dominus deus tuus. Quod autem nos quoque Christi sanctorumque imagines adoremus, non ad ipsas imagines, ne idololatriae arguamur, sed ad eos quorum ipsae imagines apparent, adorationem dirigimus. Idcirco autem eiusmodi simulacra publice proponi solent, ut quoties conspecta fuerint, ad memoriam res gestas eorum quibus dicata sunt, reuocent: et ad imitandum fidelium mentes accendant.

verba, saeptum | titulus | C

181

quare dominicum et non sabatum diem observamus

Memento ut diem sabbati sanctifices. Nos uero sabbati obseruationem ad diem dominicum transtulimus, ne cum Iudaeis in Christum non credentibus uideamur sentire, qui eum in sepulchro mortuum sabbato quieuisse fatentur quidem, sed postea uiuum resurrexisse negant.

verba, saeptum | titulus

182

que servilia nuncupantur

Etenim seruilia opera quae uetantur, peccata potissime, quibus deus offenditur intelligimus, a quibus certe tunc magis est abstinendum, cum diuino cultui opera impenditur.

verba, saeptum | titulus | C*

183

quo modo sabatum santificare debemus

Neque aliam ob rem festo die cessare debent manuum exercitia, nisi ut quisque caeteris omnibus curis expeditus diuina tantum tractet, templa uisitet, precationibus incumbat, missalibus sacrificiis intersit, praedicationes audiat, et totum tempus illud in dei laudem cultumque expendat.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

184

abusio sanctificationis sabati

Cum ergo dominicis feriatisque ab ecclesia institutis diebus maxime a scelere abstinendum sit, cur uos infrenis ac petulans iuuentus tunc praecipue in ganeis crapulamini? in choreis lasciuitis? in iocis et ludis diffluitis? alearum tesserarumque lusionibus tempus diuino honori dedicatum impie consumitis? In quo quidem lusu nec amissae pecuniae damnum sine infamia, nec lucrum sine restitutionis debito, nec usus est sine peccato, nisi forte periurare, et dolos intendere, et aliena inique concupiscere, et inter se identidem rixari atque in contumeliam prorumpere fas esse dixerimus, omitto quod interdum nec manibus temperatur, et usque ad uulnera caedesque peruenitur.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

185

saeptum

Quanto ergo leuius crimen ab his diuertere, et alicuius honestae artis laboribus diem illum conterere, quam per otium ad tam nefanda flagitia conuerti? Profecto minus offenderetis, nullum omnino diem festum agere, quam hunc quem agitis tot uitiorum obscoenitatibus profanare.

saeptum | C

186

n caudata

Concessus fuit olim Iudeis repudii libellus, ne in uxores quę displicuissent, ueneno sęuirent, sed potius uiuas dimitterent.

n caudata | C

187

optimum sane consilium

Age iam permittatur et uobis, ut omnes dies profesti sint, nullus festus, ut potius manuum labore occupetur animus, quam nihil agendo male agere assuescat. Nullus igitur sit uobis dominicus dies, ne ipsum qui dominicus est, in diabolicum conuertatis, dum eo toto tempore, quo ab operibus uacui estis, non tam domino quam diabolo seruitis.

verba, saeptum | commentum

188

causa institutionis festi

Vt autem et ad uos pertineat, redite iam ad mentem et intelligite: ideo festis diebus a secularibus negotiis feriandum praecipi, ut exerceamus in diuinis, et non ut hauriendis luxuriis uoluptatibusque incumbamus.

verba, vitis | titulus aliis verbis

189

natura provocati

Natura ipsa nos prouocat, gratis parentes nostros colere et amare, quanto magis hoc facere debemus, cum etiam praemium proponatur longaeuitatis?

verba, vitis | titulus

190

iudicibus maleficos ne patiaris ait, privatis, non occides

Non occides. Cum neminem tibi laedere liceat, multo minus interimere. Ne iudici quidem aliquem capitis reum ex odio fas est interficere, sed ex lege. Quamobrem non tibi, sed illi, qui exequendis legibus praeficitur, dictum est, Maleficos ne patiaris uiuere. Priuato autem homini ne iniuriam quidem quam accepit, ulcisci permittitur, dicente domino: Mihi uindictam et ego retribuam.

verba, n caudata, saeptum | titulus

191

n caudata

Non furtum facias. Furti actio est in eum, qui contrectat rem alienam inuito domino. Igitur contra hoc praeceptum peregit, non solum qui aliquid furto sustulit, sed etiam qui per uim rapuit, uel per fraudem elicuit, uel casu inuentum restituere noluit.

n caudata, saeptum | C*

192

saeptum

Non loqueris contra proximum tuum falsum testimonium. Cum enim Christus dei filius ueritas sit, quicquid aduersus ueritatem dicitur, deum offendit.

saeptum | C

193

descriptio mendatij

Non tamen omne mendacium ita graue crimen est, sed illud tantum, quod aduersatur charitati, et cum alicuius detrimento perficitur. Fingere autem et mentiri quod nemini noceat, leuis est culpa.

verba, saeptum | titulus | C

194

saeptum

Interdum ne culpa quidem, sed potius meritum, ut cum finguntur parabolae siue apologi ad praecepta uirtutis.

saeptum | C

195

libellus quinquaginta parabolarum

Hoc me fecisse nullo modo poenitet, edito illo quinquaginta parabolarum libello, dum prodesse plurimis cupio, non commento, sed ueritate.

verba, manicula, saeptum | titulus repetitis verbis

196

verba sublineata

Os quod mentitur, occidit animam.

sublineatum

197

libellus institucionis vite religionis

De hoc uero quod excusamus ac defendimus, abunde in parte eius libri, quem de religiose uiuendi institutione inscripsimus, est tractatum, ubi sanctorum exemplis probatur, non solum fingere quandoque licere, sed etiam esse necessarium, quoties consultum iri uolumus uel nostrae uel aliorum saluti.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

198

brutę similes

Insatiabiles nempe bestiae sunt auaritia et libido, non implentur haustu, sed quo magis hauserint, plus esuriant.

verba, vitis | commentum

199

modus vitandi prauas cupiditates

Cum ergo in fine his duobus praeceptis prauae cupidines uitandae iubeantur, quaerimus quomodo eas uitabimus, cum interdum etiam inuitis ac repugnantibus nobis sese ingerant, animumque non parum solicitent ac lacessant?

verba, vitis | titulus aliis verbis | C*

200

verba sublineata

Sed quamdiu refragamur, nihil nocent:

sublineatum, vitis, n caudata | C

201

quid sit concupiscentia mali

nocent autem cum eas dominari permittimus, et cum scelus quod nondum peractum est, uolumus, totoque tandem uoluntatis affectu eo ferimur, quo illae blandiendo inducunt. Concupiscentia itaque mali nihil aliud est, quam firmus in malum consensus: quod quamuis non fiat, factum tamen iri cupimus.

verba, vitis | titulus | C

2,4

202

n caudata

Haec sunt legis mandata in tabulis lapideis digito dei descripta, ut cum omnia quae legis sunt didiceris, ista potissime teneas, quo modo magis exquisito magisque mirabili tradita sunt populo fideli.

n caudata, saeptum

203

verba sublineata

assui

sublineatum, nota bene

204

verba sublineata

uittas hyacinthinas

sublineatum, nota bene

205

quo modo nobis dulcia sint dei eloquia

noli in uerbis diuinis eloquii ornatum requirere, ita composita sunt, ut et docti et indocti quod omnibus pariter profuturum erat, intelligerent:

verba | titulus aliis verbis | C*

206

quam integer sit deus

sed attende qualis quantusque sit, per quem prolata sunt, per illum utique qui solus et acumen ingenii hominibus praestat, et ipsum dicendi leporem impartit. Idem enim et fons bonorum omnium est, et largitor, et cuius tam dicta quam facta nulla prorsus in parte argui queant, cum solus in cunctis ut maxime potens, ita summe sapiens sit.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

207

n caudata

Cogita etiam quanta tibi in his obseruandis quae praecepta sunt promittantur, certe non argentum, neque aurum, neque terreni regni fortunae subiecta potentia, aut gloriae humanae fragile bonum: sed illa firma atque stabilis beatitudo, qua nihil melius, nihil maius ab homine optari possit.

n caudata, saeptum | C

208

n caudata

Hinc est quod in his uersatus David, omnibus humanae scientiae professoribus se sapientiorem factum audet asserere, et domino confidenter loquitur, dicens: Super omnes docentes me intellexi, qua iustitia tua meditatio mea est. Et, super senes intellexi, quia mandata tua quaesiui.

n caudata, saeptum | C*

209

manicula

Abeat igitur cum suis dissertationibus Plato, et cum argumentis Aristoteles, et cum sophismatum callidis captionibus omnes veteris academiae philosophi: uera sapientia est, deum nosse, et tam edicta quam interdicta eius, tota animi sedulitate obseruare.

manicula, saeptum | C

210

manicula

Quid ergo quod supra nos non est, amplecti recusamus? Et quare quod cordi insitum est, id euellere ac proiicere conamur? nonne cum hoc agimus, intus quibusdam conscientiae stimulis pungimur? quasi qui contra naturae uim nitamur, dum ab his quae iubentur declinamus.

manicula, saeptum | C*

211

n caudata

Perspicuum est igitur, quia prauis affectibus superati, neque deo neque conditionis nostrae rationi obedimus.

n caudata, saeptum | C

212

verba sublineata

conchae

sublineatum, nota bene

213

pulchra exhortatio

Igitur quotidie tecum reuolue, quotidie mente rumina, quaecunque deo placent ut facias, quaecunque displicent ut deuites.

verba, saeptum | commentum | C*

214

saeptum

Ac si quando pigebit cuncta repetere, ad summam illam in euangelio a domino factam protinus recurre: Diliges (inquit) dominum deum tuum ex toto corde tuo, et ex tota anima tua, et ex tota mente tua. hoc est maximum et primum mandatum. Secundum autem simile huic, Diliges proximum tuum sicut teipsum. In his duobus mandatis, inquit, uniuersa lex pendet et prophetae. Omnia quippe praecepta tam legis quam euangelii, ad hunc ipsum rediguntur finem, ut deus et proximus diligatur. Ita tamen proximum dilige, ut deum non offendas: ita deum ama, ut nihil magis, nihil aeque amasse arguaris.

saeptum | C

2,7

215

corpori magis quam animo inserviunt

Cvius longior quam natura postulat fuerit somnus, non solum bene agendi tempus perdit, sed etiam ipse ad uitia promptior fit, dum corpori magis quam animo obsequium praestat.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

216

contra somnolentes

Ne tunc quidem uigilare putandi cum uigilant. Nam eo quoque tempore inerti ueternosoque stupore premi uidentur, oscitant, hiatant, languentibus nictant ocellis, seque elatis lacertis ac prolato pectore distentant, et nisi totam noctem dormierint, somnum a se fugisse lamentantur: tunc remedia quibus reuocetur disquirunt, iam papauer, iam lactucae parantur, iam titillatio circa digitos uolasque pedum discurrit, seruis ibi pruritum excitantibus, ut dominus qui usque mane soporem suum continuare nequiuit, eo iam non interrupto ad meridiem duret.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

217

saeptum

Atque istos tam effoeminato otio assidue torpentes de improuiso mors occupat.

saeptum | C

218

verba sublineata

Respice et exaudi me domine deus meus, illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte, ne quando dicat inimicus meus, praeualui aduersus eum.

sublineatum, vitis, n caudata

219

ubi prevalet inimicus

Si sciret paterfamilias qua hora fur uenturus esset, uigilaret utique, et non sineret perfodi domum suam. Inimicus igitur noster et fur diabolus est.

verba | titulus aliis verbis

2,8

220

contra eos qui somnijs credunt

De istorum numero etiam illos esse dixerim, quos uanae somniorum suorum imagines quasi futuri diuinae ita delectant, ut quotidie uisa enarrent: et si quando sequatur euentus, uera se uidisse iactitent, ueluti digni quibus caelestis prouidentiae mysteria pandantur, cum magis illis conueniat in prouerbiis dictum: Quasi qui apprehendit umbram et persequitur uentum, sic et qui attendit ad uisa mendacia.

verba, vitis | titulus aliis verbis

221

exempla veteris testamenti bona

Iacob duodecim tribuum pater cum obdormisset, uidit caelestem scalam, angelosque ascendentes et descendentes. et a domino audiuit, terrae in qua dormiret, se possessorem fore, semenque suum per orbem esse propagandum. Hoc in Genesi legimus, et ibidem de Iosepho eius filio, cuius somnio cognitum est, ipsum patri matrique ac fratribus honorabilem futurum, manipulorum et stellarum quae uidit, solis quoque et lunae argumento. Ab his enim per quietem se adoratum dixerat. Idem Ioseph magistri pincernarum Pharaonis et pistorum praepositi, cum quibus tunc in carcere erat, somnia interpretatus est, diuersae quidem sortis, sed certissimi euentus, ac nihil prorsus ab interpretationis sententia discrepantis. Praeterea in Iudicum libro Gedeonis uictoria aduersum Madianitas, ante per nocturnam imaginem fuit uulgata quam euenisset, quodam somniante quod hordeaceus panis castra Madianitarum suo ictu subuertisset. Regum quoque historia testatur Salomoni dormienti apparuisse dominum, fuisseque locutum, et sicut petierat, rerum scientiam ac sapientiam contulisse. Somnio fidem fecit euentus. Nam eum sapientissimum inter reges fuisse satis constat. Danielis etiam somnia de uentis pugnantibus ac bestiis de mari ascendentibus, et aliis quae leguntur, nisi futurae ueritatis signa extitissent, ne scripta quidem in uoluminibus diuinis fuissent.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

222

exempla novi testamenti bona

Veniamus ad euangelium: Magi ne ad Herodem reuerterentur somnio admoniti, capitis periculum euaserunt. Iosephus in somnis accepto responso, cum puero Iesu et matre eius uirgine fugit in Aegyptum, ut ipsum Iesum neci subtraheret, qua Herodes ipsum solum quaeritans, aduersus insontem multorum infantiam erat saeuiturus.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

223

Illusiones

Sunt tamen quaedam, quae per daemonum illusiones accidunt, uana atque fallacia, ueris tamen interdum mixta, ut credantur. Daemonis enim calliditas quo animo falsum aliquid suadet, eodem et uerum reuelat: utique ut nimium credulos, et iam sibi libere confidentes facilius euertat, atque in foueam alicuius mortiferi erroris praecipitet incautos.

verba, n caudata, saeptum | titulus repetitis verbis | C*

224

prudentia est adhibenda

Prudentia igitur opus est ad deuitandos dolos, quos ille ueterator nobis dormientibus per ipsa somniorum phantasmata struere consueuit. Minimum itaque erit ei credendum, qui perpetuus humani generis aduersarius esse noscitur. Quicquid ille quocunque modo suggesserit, nisi uirtute diuina compulsus suggerat, non ueritatem, sed laqueos esse certo scias. Tunc etiam magis erit cauendum, cum se ostenderit amicum, et palpare animum blanditiis coeperit.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

225

diversitas somnium[!]

Illa uero insomnia, quae uel ab aliqua animi passione, uel corporis morbo, uel negotiorum cura, uel diurna uerborum ultro citroque habitorum contentione prouenire solent, semper uana futiliaque sunt, et nulla prorsus fide digna. Quod si quid ita ut somniatum est euenerit, non somnio credas, sed cuidam praesagae mentis diuinationi. Fieri enim non potest, quin aliquando ita contingat, ut futurum praedicimus.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

226

exempla veteris testamenti mala

Pharao rex cum dormiret, boues uidit septem crassas, et totidem alias macilentas: eodemque numero triticeas spicas, alias turgentibus aristis plenas, alias effoetas, exiles, ac prorsus uanas. Et quemadmodum ista disserens Ioseph sanctitate notus praedixerat, septennem annonae copiam, septennis fames est subsecuta. Nabuchodonosori quoque regis dirum ac triste somnium, siue statuam quam uidit, consideres, uario metallo compactam, siue arborem supra modum proceram atque amplam. utroque enim somnio Daniele interpretante didicit, futuram regni cladem, et suimet qui felicissimus putabatur, extremam miseriam.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

227

exempla novi testamenti mala

Pilati etiam uxor in euangelio multa per uisum se passam conqueritur propter Christum, et marito ut missum illum faceret, nititur persuadere. Hoc quoque obseruandum, quod iniqui insomniorum suorum quid portendant ignari, a sanctis interpretationem accipiunt, ut Pharao a Iosepho, et Nabuchodonosor a Daniele. Vnde apparet, somnia ista quae diuino fiunt consilio, et impiis obiici quandoque, sed non nisi electis dei seruis reuelari.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

228

pulcra monitio

Taceant igitur peccatores, ad quos non pertinet iudicium somniorum, aut eos ad quos pertinet interrogent, ne per uiam non suam incedentes, praesumptione labantur.

verba, saeptum | commentum | C

229

saeptum

Vt autem nobis quoque spiritu sancto largiente interpretandi donetur facultas, minus temporis demus somno, ut plus concedamus uirtuti. Id si fecerimus, ne tunc quidem cum dormimus, quod terreat somniabimus, sed quod consoletur, quodque euigilantibus quoque gratum sit.

saeptum | C

3,2

230

contra nitentes proprijs ingenijs

Ne innitaris prudentiae tuae, hanc deuitare debemus, quia ista de se praesumentium seque mirantium prudentia est, qui neminem consulunt, neminem audiunt, doctioribus contradicunt, quod se omnium perspicacissimos consultissimosque existimari uolunt. In illos Isaias exclamat, dicens: Vae qui sapientes estis in oculis uestris, et coram uobismetipsis prudentes. Quod uitium et Apostolus prohibet cum ait: Nolite esse prudentes apud uosmetipsos.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

231

contra prudentes dumtaxat terrenis in negotijs

Neque illi quidem qui in terrenis duntaxat negotiis prudentes sunt, laudantur, cum rerum fragilium cura implicati diuina negligant et aspernentur. Vnde idem Apostolus: Prudentia (inquit) carnis mors est, prudentia autem spiritus uita et pax. Et iterum: Prudentia carnis inimica est deo.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

232

saeptum

Sed quae inimica est deo, ne illi quidem cuius est, amica esse potest, cum idem corpori multa prouideat, animae suae nihil, animam quae longe nobilior est corpore, nihil aestimat, quinimmo ut carne blandiatur, spiritum perire patitur, quia nec usuris abstinet, nec aliena per uim uel per calumniam occupare ueretur, nec dolis fraudibusque niti ut lucretur, cauet.

sublineatum, saeptum | C

233

nequid nimis

Caeterum neque ipsa simplicitas (ut diximus) absque prudentia erit probanda. Stupida enim et fatua est, offendens ad lapidem pedem suum. Hanc habere prohibemur, dicente propheta: Nolite fieri sicut equus et mulus in quibus non est intellectus. Et Apostolus: Fratres (inquit) nolite pueri effici sensibus, sed malitia paruuli estote, sensibus autem perfecti estote. A sensibus exclusit simplicitatem, a simplicitate malitiam, ut neque sensus peruerti sinantur per ignorantiam puerilis obtusitatis, neque simplicitatem rectam deprauet maligna suggestio.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

234

saeptum

Paruulae sensibus fuere uirgines illae, quae de sola fidei uirginitate sibi plaudentes cum uacuis lampadibus occurrerunt sponso: et quoniam oleum bonorum operum, quo sensuum nostrorum lampades illuminantur, non habebant, intrare ad sponsi nuptias nequiuere.

saeptum | C

235

de simplicitate

Nemo igitur usqueadeo simplex sit, ut ad beatitudinem consequendam aspirans, quibus uitae meritis illam adipisci possit, ignoret.

verba, saeptum | titulus | C

236

De prudentia

Et nemo usqueadeo prudens sit, ut carnalia tantum curet, et spiritalia omittat, ne prudentiores appareant filii huius seculi in generatione sua filiis lucis id est infideles fidelibus, dum illi diligentius cautiusque humana exequuntur negotia quam hi diuina. Haec de prudentia et simplicitate, nunc de sapientia, quae et has et reliquas omnes amplexa est uirtutes, aliquid est dicendum.

verba, saeptum | titulus | C

3,3

237

descriptio sapientie

Sapientia est (ut Stoicis placet) diuinarum humanarumque rerum scientia et cognitio: atque inter sapientiam et prudentiam hoc differri, quod prudentia tantum circa humana sit. Haec igitur quae proprie sapientia dicitur, late se effundit, utranque scientiam continet: neque scire tantum contenta est, nisi etiam secundum scientiae suae praecepta mores uitamque composuerit.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

238

egregie dictum

Nam si quis philosophiam omnem didicerit, et non perinde ac illa praecipit, uiuat, doctum equidem confitebor, sapientem negabo.

verba, saeptum | commentum | C

239

quis sapiens

Non cadit uitium in sapiente, cuius propria est uirtus. In hoc fere omnes conueniunt, ut dici sapiens non debeat, nisi qui cunctis praecellat animi bonis, et tam scientia sit instructus quam probitate.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

240

que prestantior est doctrina

Summum itaque bonum expetentibus, quod semper inquirendo philosophi inuenire nunquam potuerunt, opus erit eam discere doctrinam, quae a deo nobis non ab hominibus tradita sit, cum sola uerissimum ad beatitudinem monstret iter, et eandem certissime polliceatur atque conferat.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

241

manicula

Diuinae igitur legis tantum quae ad bene beateque uiuendum pertinent, institutiones nosse, et eas opere persequi, satis perfecta est hominis sapientia.

manicula, saeptum, flosculus | C*

242

saeptum

Quanquam illius perfectior, qui insuper dilargitis rebus modico contentus Christum sequitur. et corporis quoque puritatem seruat repudiatis connubiis, ut casto domino propius accedat meritis castitatis, et centesimum fructum capiat, trigesimo sexagesimoque relicto.

saeptum | C

243

una tamen ecclesia

Sed licet perfectioris uitae altior sit beatitudinis gradus, una tamen est beatorum ecclesia unum corpus.

verba, saeptum | titulus | C

244

de coniugatis

Quo fit ut ab ista sapientia, qua saluamur, ne coniugati quidem excludantur, si modo quae iussa sunt, peregerint.

verba, saeptum | titulus | C

245

que scientia inflat

Scientia enim si uirtutibus careat, inflat, multumque doctus et parum sapiens nimium sibi arrogat, interdum etiam ueritati refragari audet, ut se aliquid prae caeteris argutius atque subtilius inuenisse probet.

verba, saeptum | titulus | C*

246

conclusio

Quamobrem concludendum est, ut longe sit melius pauca scire cum uirtute, quam absque uirtute multa.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

247

de usu scientie

Caeterum scientia ipsa atque eruditio, si bene utaris, plurimum iuuat: si male, perniciosa est, semperque praeferenda scientiae peccatrici rusticitas sancta.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

248

adiuncta virtute plenior

Iunge autem scientiae uirtutem, et iam plenior consummatiorque tibi dabitur sapientia, mysteria scripturarum intelliges, latentes sub literae uelamine sensus tibi aperientur, et cubiculum sponsi ingressus pulchritudine eius capieris, amore exardesces, quantoque illi propius accesseris passibus pii affectus fidelisque considerationis, tanto magis ipso intelligentiae lumine illustraberis, ita ut alios quoque docere ualeas, et errantes ad recti uiam reuocare, et contradicentes refellere, et ecclesiam dei aedificare, ex quo grande tibi meritum gloriamque comparabis,

verba, saeptum | titulus | C

249

manicula

iuxta illud: Qui docti fuerint, fulgebunt quasi splendor firmamenti: et qui ad iustitiam erudiunt multos, quasi stellae in perpetuas aeternitates.

manicula, saeptum, flosculus | C

250

descriptio scientie

Quid est autem scientia, nisi perfecta ueri falsique dignoscendi ratio? quae cum propria dei sit, illa quae ab hominibus est, nisi cum diuina conueniat, opinio magis dici debet quam scientia.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

251

que sunt hominis que dei

Falli, decipi, errare hominis est. In deo ista non cadunt.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

252

manicula

Facessant igitur a nobis fallaciosae stropharum argutiae enthymemataque dialecticorum, non terrenam scientiam sequimur, sed caelestem.

manicula, saeptum, flosculus | C

253

saeptum

Nihil uerius, nihil certius esse asserimus, quam quod illa continet. Lignum uitae est iis qui apprehenderint eam, et qui tenuerit eam beatus.

saeptum | C

254

nota

Totis enim imperii uiribus falsorum deorum religionem defenderant, uicti autem non armis, sed eorum qui caedebantur patientia Christum susceperunt, qui ab ipsis praedicatus fuerat.

verba, saeptum | animadvertendum

255

certamen fidei

Ab alteris in medium prolata Christi religio permansit, ab alteris tutata idololatria defecit. Et quisnam dicere audet, professionis Christianae scientiam non esse ueram, cui tam potentes inimici, non iam inuiti, sed uolentes colla submisere?

verba, vitis | titulus aliis verbis

3,4

256

manicula

Caeterae omnes scientiae uanae sunt: nemo enim per illas efficitur beatus, quique ipsis nititur, hominum opinionibus pendet, et certam uitae uiam prorsus ignorat.

manicula, saeptum, flosculus

257

manicula

In cassum igitur laborarunt omnes philosophorum scholae, omnes mundi sapientes, ut ueram de deo scientiam per se ipsi inuenirent, si non alius quam deus debuit illam homini monstrare, sicut et fecit. Sed non est satis eam didicisse, nisi quae praecipiuntur fecerimus, beati esse non possumus.

manicula, saeptum

258

manicula

Sit igitur in te sanctarum scientia scripturarum, sed ita ut non desint, quas illa commendat uirtutes, et absint uitia quae detestatur.

manicula, saeptum, flosculus

259

quod sentit Paulus cum dicat quod ex parte est

Etenim neque scientiam perfectam habere possumus, quamdiu mortalitatis onere premimur, neque sapientiam, dicente Apostolo: Ex parte cognoscimus, et ex parte prophetamus: cum autem uenerit quod perfectum est, euacuabitur quod ex parte est.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

260

contra terrena

Corpus quippe (ut quidam sapiens ait) aggrauat animam, et terrena inhabitatio deprimit sensum multa cogitantem.

verba | titulus aliis verbis

261

manicula

Sit ergo satis ea discere atque nosse, quae ad dei scripturarumque eius intelligentiam nobis concessam pertinent, ut cum ita quemadmodum praeceptum est uixerimus, illo ubi perfecta sunt omnia conscendamus.

manicula, saeptum, flosculus

262

pulcherima admonitio

Mansuetudinem, liberalitatem, clementiam, castitatem, constantiam, caeterasque uirtutes, non nosse solum, uerum et exercere, earumque officio uti sapientia est: nihil agere quod actum nolis, nihil omittere quod omissum negligentiae possit ascribi: in omnibus sibiipsi constare

verba, saeptum | commentum | C*

263

manicula

nec leuem esse, sed grauem, atque in iis quae recta et honesta sunt, firmum stabilemque permanere:

manicula, saeptum, flosculus | C

264

saeptum

non ira, non cupiditatibus, non turpi lasciuia moueri, sed affectus ratione moderari, et animi motibus praeesse ut dominum, non subesse ut seruum.

saeptum | C

265

n caudata

Vis ista in summam redigi? audi prophetam dicente: Quiescite agere peruerse, discite benefacere.

n caudata, saeptum | C

266

n caudata

Nam licet affectionem boni habeamus a natura, non tamen et scientiam quae efficit sapientem. Inter doctum autem et indoctum multa distantia existat necesse est, quanta utique inter scire et nescire. Quorum alterum Salomon luci, alterum tenebris comparat, dicens:

n caudata, saeptum | C*

267

saeptum

Vidi quia tantum praecederet sapientia stultitiam, quantum differt lux a tenebris. et sapientis (inquit) oculi in capite eius, stultus in tenebris ambulat.

saeptum | C

268

quorum oculi in capite sunt

Illius oculi in capite sunt, qui altioris sapientiae circunspectu regit uitam, mores componit: et qui sit cuiusque rei exitus, diligenter perpendit: quae sua intersunt, nouit, et illa tractat, illa meditatur: quae uero a se aliena iudicat, ab iis abstinet: naturam hominis finemque considerat, seque ad immortalitatem natum intelligit, et caduca bona contemnit, dum aeterna obtinere festinat.

verba, saeptum | titulus | C

269

magna laus

Itaque caelo aequatur, et terra superior est animus sapientis, in contemplatione diuinorum assiduus, humanaque transcendens: nihil aliud illi curae est, nisi ut deo placeat: quicquid agit, ad hunc unum finem dirigit, ut deo frui possit.

verba, saeptum | commentum | C

3,5

270

n caudata

Ipse omnium conditor deus, cum hominem in lucem produxisset, sapientiae capacem fecit prae caeteris animantibus, ut autorem suum intelligeret, intelligendo amaret, amando possideret, possidendo perpetuo beatus esset.

n caudata, saeptum

271

n caudata

Caeterum uas mundum sit oportet, in quo diuinae sapientiae thesaurus recondi debet. unde dicitur: Fili, concupiscens sapientiam, conserua iustitiam, et deus praebebit illam tibi.

n caudata, saeptum

272

n caudata

In maleuolam animam non intrabit sapientia, nec habitabit in corpore subdito peccatis. Cur enim principium sapientiae timor domini dicitur, nisi quia is qui deum timet, se a delictis continet, et innocenter uiuere studet, ne creatorem suum offendat?

n caudata, saeptum | C*

273

saeptum

Ab hoc principio proficere incipimus, et addito discendi labore sapientiam in mysterio absconditam, et credulis tantum humilibusque reuelatam, ex diuinis uoluminibus haurimus.

saeptum | C

274

manicula

Hanc si alibi quaesieris, nusquam inuenies. Latuit philosophos, ignota fuit omnibus gentilium sapientibus, tradita autem prophetis Christique discipulis. Vnde ait: Vobis datum est nosse mysterium regni dei, illis autem incredulis uidelicet et humana tantum scientia nitentibus non est datum.

manicula, saeptum | C

3,16

275

de nequissimis spiritibus

Eos etenim nequissimi spiritus uel per insomnia illudere contendunt, uel per horrendas apparitiones terrere, uel per blandimenta turpis uoluptatis irretire: et quamuis uicti semper discesserint,

verba, saeptum | titulus | C*

276

quo modo impugnabiles etiam fugati

semper rursum ad pugnam armantur, semperque occasionem nocendi quaerentes nusquam absunt, repulsi astant, fugati redeunt, dicta factaque nostra, gestus insuper ac motus speculantur, quae si ad malum inclinari uiderint, laetantur, et modis omnibus ad perpetrandum scelus urgent: in summa, facere quippiam nequimus, quin illi omni loco, omni tempore circa nos sint, nobiscumque commorentur.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

277

tentatio deo facta

Tentationes igitur uincere possumus, ne autem tentemur efficere non possumus. Quod si dominum serpens tortuosus et in omne nefas confidentissimus, tentare ausus est, quanto magis domini seruos?

verba, vitis | titulus aliis verbis | C*

278

tentatio discipulis facta

Nunquid non in euangelio legimus, quod ipsos etiam domini apostolos inuasit quandoque tentatio, nec inuasit solum, uerum etiam superauit?

verba, vitis | titulus aliis verbis | C

279

petri timor; filiorum Zebedei honoris appetitio; Iude avaritia; aliorum fidei ambiguitas

Iudam uicit auaritia, Petrum timor, filios Zebedei honoris appetitio, quosdam quis ex ipsis maior esset contentio, quosdam dominicae resurrectionis in credendo ambiguitas.

verba, vitis | titulus | C

280

pugna ecclesie procerum

Procerum ecclesiae istud certamen est, ut cum potentibus pugnando, plus gloriae referant ex uictoria.

verba, saeptum | titulus

281

verba sublineata

proletaria

sublineatum, nota bene

3,17

282

genera tentationum

Tentationum autem duo sunt genera: Aut enim a deo tentamur ut probemur, aut a carne et diabolo, ut peccemus.

verba | titulus

283

quomodo deus tentat

Igitur tentatio domini,tentatio probationis est, non malitiae neque praecipitationis.

verba | titulus aliis verbis

284

quomodo concupiscentia tentat et in fine lacerat

unusquisque uero tentatur a concupiscentia sua abstractus et illectus. deinde concupiscentia cum conceperit, parit peccatum: peccatum uero cum consummatum fuerit, generat mortem.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

285

modus insidiatoris

hic est denique lupus rapax, dominico ouili semper insidians, rapiens et dispergens, et nullo unquam sanguinis haustu satiatus.

verba | titulus aliis verbis

286

primus

Promissis quidem primos nostros parentes prostrauit, Eritis inquit sicut dii, scientes bonum et malum, et nequaquam moriemini.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C*

287

secundus

Minis autem grassatus est in martyres pariter et uerberibus, cum idololatras ut in eos desaeuirent, concitasset.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

3,21

288

manicula

Et quoniam malum illud quod caro suggerit, cogitatio concipit, cogitatio ipsa quamprimum cohibenda est, ne pariat quod conceperit.

verba

289

de bonis cogitationibus

Cum enim uitiosa extinguitur cogitatio, animus ad prosequendum uirtutum propositum uegetatur, et saluberrimis uitae fructibus exhuberat.

verba | titulus aliis verbis | C*

290

de malis

Caeterum si malarum cogitationum insultus non ita crebros, neque ita uehementes pati desideras, claude fenestras sensuum tuorum, per quas mors ad animam ingredi consueuit.

verba | titulus aliis verbis | C

291

pulchra eruditio

Auerte oculos ne uideant uanitatem. Sepi aures tuas spinis, et linguam nequam noli audire. Pone ori tuo frenos, ne in uerbo labaris, neque gulae aliquid ultra necessitatem indulgeas. Naribus odoramenta luxuriae subtrahe. Manus contine, ne quem iniuste offendas, neue quid impudice tangas. denique modis omnibus obserua et caue, ne extranei portas Hierusalem ingrediantur id est animae tuae domicilium. Et si ingressi fuerint, cura ut expellantur: neque malignos cogitatus ibi remorari sinas, ubi cum inualuerint, perniciem generant.

verba, saeptum | commentum | C*

292

de cogitatione

Veruntamen saepe fit, ut ipsi cogitatus etiam inuitis nobis ingerant sese, et suapte ui ab iis quae iusta atque honesta sunt, auertere animum nostrum tentent, ac quemadmodum paralyticus ille in euangelio, qui portabatur, non poterat prae turba offerri saluatori ut curaretur, ita nobis cogitationum quandoque officere solet congeries, ut non quod uolumus, sed quod nolumus, animo uoluamus: tunc inter orandum quid lingua loquatur, mens non attendit: et cum corpore in ecclesia simus, animo foris per diuersa uagamur.

verba, saeptum | titulus | C

293

quorum industria imitanda est

Quod ut succedat, eorum industriam, qui paralyticum gerebant, imitari oportet.

verba | titulus

294

terrena abicienda

Nos quoque abiecta terrenarum rerum cura, culmen caelestis contemplationis inscendamus, et per ea quae creata sunt, mente ingressi inueniemus creatorem

verba | titulus

295

mortalia multo mage

Quanto minus mortalia curabimus, tanto etiam minus cogitationum secularium stimulis inquietabimur.

verba | titulus aliis verbis

296

Interpretationes scandalum matth .5.

Si oculus dexter scandalizat te, erue eum, si manus dextra, abscinde illam. Membra ista carnales affectiones sunt: quibus quidem si dextrae fuerint, non illicite utimur:

verba | titulus aliis verbis

297

n caudata

Quae enim propter se licita sunt, si una cum illis meliora periclitantur, illicita erunt.

n caudata, saeptum

298

nota

Restat igitur ut et malis praeferantur bona, et bonis meliora, si ad summum bonum uolumus peruenire.

verba, saeptum | animadvertendum

299

n caudata

Residuum erucae comedit locusta, residuum locustae comedit brucus, residuum bruci comedit rubigo, aut quid boni in illo remanere poterit, cui uitia dominantur?

n caudata, saeptum

3,25

300

saeptum

Relinquendi sunt, quorum tibi nota fuerit peruersae mentis pertinacia, id est, qui uel errorem suum deposituri non uidentur, uel a scelere in quo perseuerant recessuri. Nocuit Israelitico populo habitasse cum Aegyptiis. Inde enim Moyse duce egressi ritu eorum uiuere uolebant, crapulari, ludere, diis gentilium sacrificare, atque haec causa fuit, ut posteri quoque eorum toties inimicis subiecti seruirent.

saeptum | C*

301

nota

Recte itaque dicitur: Filii abominationum sunt filii peccatorum, et qui conuersantur secus domos impiorum. Contagione quippe trahitur uitium si conuersaris cum uitioso, ac ueluti pestilentiae morbus afflatu tactuque aegrotantis inficere solet sanos, ita infidelium familiaritas plerunque fideli uiro perniciem parit.

verba, saeptum, sublineatum | animadvertendum | C

302

manicula

Saluator etiam noster et dominus: In uiam gentium, inquit, ne abieritis, et cauete a fermento pharisaeorum. Hoc idem admonet et hortatur Paulus apostolus, dicens: Nolite iugum ducere cum infidelibus: quae enim participatio iustitiae cum iniquitate? aut quae societas luci ad tenebras? quae autem conuentio Christi ad Belial? aut quae pars fideli cum infideli? quis autem conuentus templo dei cum idolis? Vos enim estis templum dei uiui.

manicula, saeptum, flosculus

303

quibus non dicendum sit ave

Si quis uenit ad uos, et hanc doctrinam non affert, nolite recipere eum in domum, nec aue ei dixeritis: qui enim dicit illi aue, communicat operibus eius malignis.

verba | titulus

304

manicula

Cauenda est igitur infidelium hominum conuersatio, maxime eorum qui ita auersi sunt, ut nulla supersit spes futurae illorum conuersionis: et hoc apostolorum ipsorum exemplo, qui cum uidissent incredulos Iudaeos Christum nolle recipere, ab eis discedentes aliis euangelizare dei uerbum coepere.

manicula, saeptum

305

de ira<cundo>

Iracundus enim is est, qui facile ac leuissima de causa irascitur. Est autem difficile semper irascenti atque insultanti non aliquando irasci, et contra furentem non indignari, et ex indignatione non peccare.

verba, saeptum | titulus | C*

306

de superbo

Ita superbo etiam si comes fueris, arrogans elatusque euades, testatur hoc Ecclesiasticus, dicens: Qui tetigerit picem, inquinabitur ab ea: et qui communicauerit superbo, induet superbiam.

verba, saeptum | titulus | C

307

n caudata

Et si sanctus propheta uiuendo inter iniquos detrimentum sentit, quis est tantae constantiae, ut cum flagitiosis conuersando lapsum non timeat ?

n caudata, saeptum

4,3

308

De tribus modis offensionis

Quoniam tribus quidem modis ab aduersariis nostris offendimur, his iisdem ut illis propitiemus, iubemur: hoc est, corde, opere, et ore. Illi in corde odium seruant, tu retine dilectionem: illi opere laedunt, tu beneficiis contende: illi ore detrahunt, conuitiantur, maledicunt, tu pro eis ut sese corrigant, et correcti saluentur deprecare.

verba, vitis | titulus | C*

309

De mercede recipiendo

Vt sitis filii patris uestri qui in caelis est, qui solem suum oriri facit super bonos et malos, et pluit super iustos et iniustos. Vide quanta est huiusce dilectionis merces. bonum pro malo reddendo filii dei efficimur, deoque similes reddimur. Ille solis pluuiaeque beneficium, hoc est, temporalium bonorum usum, tam malis quam bonis communem esse voluit: ut et tu charitatem tuam sicut cum amicis, ita et cum inimicis communices, omnibus, prodesse, nulli nocere cupiens.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

310

Differentia inter amicorum inimicorumque dilectionem

Quid autem inter amicorum inimicorumque dilectionem intersit, declarat, dicens: Si enim diligitis eos qui vos diligunt, quam mercedem habebitis? nonne et publicani hoc faciunt? Et si salutaueritis fratres uestros tantum, quid amplius facitis? nonne et ethnici hoc faciunt?

verba, saeptum | titulus | C

311

lex nature

Amare quippe amantem naturae lex est: amare uero inimicum, filiorum dei proprium est et sectatorum Christi. Quamobrem concludens ait:

verba, saeptum | titulus repetitis verbis | C

312

saeptum

Estote ergo uos perfecti, sicut et pater uester caelestis perfectus est. Sicut ille perfectus est secundum immensitatem divinae naturae, ita et uos estote perfecti iuxta mensuram atque paruitatem naturae uestrae humanae,

saeptum | C

313

Confidendum non esse nobis ipsis

sed nemo in se confidat, unusquisque imbecillitatis suae memor, ad illum qui solus potest omnia, confugiat, et ab ipso gratiam postulet, sine qua perfecti esse non possumus.

verba, saeptum | titulus | C

314

saeptum

Caeterum si illum qui tibi infensus est, tam peruersi inhumanique ingenii esse non ignoras, ut cum ei benefeceris, magis aduersum te insolescat, cum submisse comiterque responderis, magis irritetur, huic tali praestabis beneficium, si a beneficiis cessaris, si a mitibus responsis destiteris, si tacueris, si denique furentem tacitus praeter ieris atque recesseris: ea duntaxat de causa, ut ille minus culpabilis sit, cum saeuierit minus. Quod si forte ideo inflatur superbia, quia diuitiis abundat, quia uiribus praestat, quia rerum prosperitatibus fruitur, ac propterea melioribus inuidet, multos contemnit, nec paucos afficit iniuria,

saeptum | C*

315

quo modo licet inimico iacturam optare

haud equidem illicitum reor, optare ei aliquam opum iacturam, corporis debilitatem, fortunae minus ex sententia fluentis iniuriam, ut elati animi uulnus, quod lenibus medicamentis suppuratur, asperioribus curetur.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

316

manicula

Videndum tamen, ne, dum talia imprecaris illi, a quo mali aliquid sustines, odium uel inuidia te moueat, sed sola prouocet charitas, qua inimicum tuum meliorem effici cupias, non miseriorem: et emendatum, non afflictum: neque hoc propter te, ne ille tibi noceat, sed propter deum, ne deus offendatur: et propter proximum, ne damno suo peccando pereat.

manicula, saeptum | C

317

usitata questio

Dicet aliquis arduum nimis et difficile esse, in eos beneuolentiam seruare, a quibus grauiter offensus fueris.

verba, saeptum | commentum | C

318

saeptum

Difficile quidem esse fatemur, impossibile negamus.

saeptum | C

319

n caudata

Talem itaque se inimicis suis exhibuit charitatis magister, quales nos, si perfecti fieri uolumus, esse debere praecepit.

n caudata, saeptum | C*

320

saeptum

Non meretur dici eius discipulus, quisquis aliter aduersus inimicum suum animatus fuerit. Ac ne quid excuses, ne quid causeris, non iuberis in homine amare odii crimen, sed dei opus hominem ipsum.

saeptum | C

321

manicula

Quomodo autem deum diligis, si opus eius perire concupiscis? Quam ergo graue peccatum sit, hominem odisse, hinc iam speculari incipiamus, ut cum cognouerimus quantum hoc cauendum sit, magis ad quenquam amandum animo alliciamur.

manicula, saeptum | C

4,4

322

n caudata

Sed fortasse cauillaberis et dices, non tibi accessum interdici aliarum praeterquam meretricum. At in iis quoque quae pudicitiam honestatemque prae se ferunt, blanda uox, mollis gestus, benignus aspectus, uenusta forma, et totius corporis tegumentorum non inelegans cultus, nonne impudicitiae incitamenta sunt?

n caudata, vitis

323

n caudata

Ad haec memento quod idem periculum ueriti plerique fideles, et paternam domum ne inter mulieres uersentur, derelinquunt, et urbibus excedunt, et sola atque hominum cultu deserta loca penetrant, ibi domino seruientes, quo ne nomen quidem foeminae possit accedere.

n caudata, saeptum

324

n caudata

Non est istud, crede mihi, seruare castitatem, sed prostituere, non spiritui seruire, sed carni

n caudata, vitis

325

manicula

Sicut ergo uestimentis ac panno nihil est magis inimicum quam tinea, ita nihil magis periculosum castis mentibus, quam diuersi sexus coniuncta conuersatio. Bonum est mulierem non uidere: quia qui uiderit et concupierit, iam moechatus est eam in corde suo. Bonum est mulierem non tangere: quia qui tangit picem, inquinabitur ab ea.

manicula, vitis

326

manicula

Secreta enim colloquia tametsi crimine caruerint, criminis tamen suspicione non carebunt. Debemus autem prouidere bona non solum coram deo, sed etiam (ut Apostolus ait) coram hominibus. Cuius munda est conscientia, non praebeat alteri infamandi occasionem, ne in fratrem peccet.

manicula, vitis

4,5

327

arma contra concupiscentiam

Arma igitur quibus tibi carnis tuae domanda petulantia est, ieiunia sunt solito crebriora, frequentiores preces, magis intenta diuinorum tractatuum lectio, et circa facienda opera corporis fatigatio diligentior.

verba, vitis | titulus aliis verbis

328

verba sublineata

obesitas

sublineatum, nota bene

329

nota

Saturaui eos, et moechati sunt, et in domo meretricis luxuriabantur: nonne per ieiunium euitata saturitate, scelus quod ab ea proficisci credimus simul uitabitur?

verba, vitis | animadvertendum

330

n caudata

Anna in Euangelio Phanuelis filia, et ipsa amisso uiro perpetuam uouerat castitatem. Qualiter autem eam conseruarit, euangelista declarat, dicens: Non discedebat de templo, ieiuniis et obsecrationibus seruiens die ac nocte. Et quoniam casta permansit, Christum natum uidere meruit, et in paruulo intelligere mundi saluatorem.

n caudata, saeptum

331

de lectionibus scripturarum

Ibi iustorum praemia malorumque poenae etiam segnes excitant ad colendam animi sanctitatem nequitiamque fugiendam. Legendo itaque sacras literas, quibus talia continentur, in proposito bonarum actionum solidamur, non legendo reddimur imbecilliores. Apostolus ait: Quaecunque scripta sunt, ad nostram doctrinam scripta sunt. Frustra autem scripta essent, nisi etiam legenda omnibus proponerentur.

verba, manicula, vitis | titulus aliis verbis

332

pulcre dictum

Porro quid iucundius, aut quid optabilius, quam dei sapientiam in scripturis audire loquentem, et illius doctrinae inhaerere, qui solus nec falli possit, nec uelit fallere?

verba, vitis | commentum

333

saeptum

Si tamen adhuc alia lex in membris tuis repugnauerit legi mentis tuae, aliis insuper fatigationibus frangenda tibi erit proteruitas carnis: aut humum rastro fodias, aut holera in horto sitientia irriges, aut plantaria facias, aut canistra lentis texas uiminibus, aut aptam igni materiam caedas, et sarcinas humero impositas baiules, et domum translatas usui reserues. Denique semper facias aliquid operis, ut cum Apostolo dicere queas: Castigo corpus meum, et in seruitutem redigo, ne forte cum aliis praedicauerim, ipse reprobus efficiar.

saeptum

4,6

334

n caudata

Scortator, non maritus est, quem magis coire quam generare delectat: et mulier ipsa scortum, non uxor, quae libidine magis gaudet quam foetu.

n caudata, vitis

4,9

335

manicula

Vt autem concorditer ac sine querela procedant nuptiae, par conditio quaerenda erit in coniuge generis atque fortunae. Iurgiorum causa esse consueuit disparilitas. Idcirco uir nobiliorem se aut opulentiorem non ducat, ne pro uxore patiatur dominam. Mulier quoque plebeia et uulgaris parumque dotata non nubat praestantiori, ne forte non uxoris loco habeatur, sed ancillae.

manicula, vitis

336

hoc maxime cavendum

Neque enim illi concorditer queunt pacificeque uiuere, qui inter se de connubii fide dubitant, et zelotypiae uitio uel maritus moechum, uel uxor pellicem imaginatur ac timet.

verba, vitis | commentum

6,6

337

n caudata

Dum Moyses in monte immoratur, donec tabulas digito dei conscriptas acciperet, illi ad idololatriam conuersi, uitulum aeneum adorauerunt: et hi sunt (inquunt) dii tui Israel, qui te eduxerunt de terra aegypti. Ob hoc iratus dominus delere eos uoluit, sed Moysi pro ipsis instanter supplicanti gratiam fecit.

n caudata, saeptum | C*

338

n caudata

Moyses tamen indignos tabularum beneficio testatus, de monte descendens ipsas confregit, uitulumque contriuit: deinde deo iubente Leuitae sumptis armis die illo XXIII. millia fere, ex iis qui uitulum adorauerant, occiderunt: ut eum morte dignum esse noueris, qui in deum ingratus est.

n caudata, saeptum | C

339

n caudata

Post haec contempto caelesti cibo cum Aegyptias dapes concupissent, aduersus deum et Moysen mussitantes, prouocatus in iram dominus multa coturnicum ui castra operuit, ut cupidini eorum satisfaceret. Caeterum dum adhuc carnes dentibus manderent, animas efflabant, plurimique desiderati sunt.

n caudata, saeptum | C

340

verba sublineata

locus in huiusce ultionis memoriam, sepulchra concupiscentiae appellatus.

sublineatum, saeptum | C

341

n caudata

Rursum tamen pollicitationi diuinae non adhibentes fidem, de obtinenda promissionis regione desperarunt. Ideoque illam ingredi prorsus indigni, antequam fines eius attigissent, in deserto mortui sunt, praeter Iesum et Caleph et paruulos populi qui non peccauerant. Quadraginta annos per solitudinem antequam terram incolendam adissent, errauerunt.

n caudata, saeptum | C

342

n caudata

Chorae quoque, Dathani, et Abironis castra una cum ipsis terrae hiatu absorpta sunt: atque inde subitus ignis exhalans, ducentos et quinquaginta uiros, qui incensum offerebant, absumpsit. et hoc quidem, quia legi diuinae aduersantes, usurpare sibi sacerdotium nitebantur.

n caudata, saeptum | C

343

n caudata

Vide tamen inconsultam uulgi audaciam: Nihil his quae acciderant territi, Moysen et Aaronem nimis procaciter incessebant, perinde ac si ipsi eos qui perierant, interfecissent. Mox igitur ambobus his ad tabernaculum confugientibus, incendium repente illatum uastare coepit proteruos. Quatuordecim millia ex eis et septingentos concremauit.

n caudata, saeptum | C

344

saeptum

Omnes tunc perissent, ni Aaron iussu Moysi stans inter mortuos et uiuentes, deum orasset. Ad eius preces cessauit ignis. Deus enim iniuriam illam illatam sibi deputat, quae seruis suis indigne infertur. Quandoquidem sic ultus est eos, qui Moysen et Aaronem minaciter impetere ausi fuerant.

saeptum | C

345

n caudata

Post haec profecti de monte Hor per uiam quae ducit ad mare rubrum, pertaesi itineris laborem rursum reclamabant. sed neque hoc fuit illis impune. Ignitorum serpentum ictibus percussi moriebantur. Hinc tandem humiliatis ac ueniam poscentibus, Moyses domino iubente serpentem ex aere formatum suspendit in ligno, quem uulnerati aspiciendo conualescebant. Id autem portendebat, quod olim in Christum dominum crucifixum credentes, a diaboli morsibus liberandi essent. Ignitus enim serpens, diabolus est: Christus, aeneus, nihil in se ueneni habens, et ueneno peccati infectos clementer sanans.

n caudata, saeptum | C

346

manicula

Porro ut quod proposuimus prosequamur, iidem Israelitae cum appulissent ad Sethim, capti sunt amoribus Moabitidarum, ita ut deos quoque illarum adorarent, sed dignas quidem scelere isto poenas dedere. Leuitae quippe iussu domini uigintiquatuor millia de illis interimunt. tunc demum deo placato, a caedibus cessatum est,

manicula, vitis, flosculus | C

347

n caudata

cum Zambrin uirum et Zochim scortum, dum simul coissent, Phinees Eleazari sacerdotis filius, pugione in genitalibus confodit. Vt praeterea pateret, non minori animaduersione dignos esse criminis impulsores quam autores,

n caudata, saeptum | C

348

flosculus

Madianitas quoque percuti iussit dominus, qui eos callide per mulierum blandimenta traxerant ad cultum idoli sui Belphegor. Multo tamen grauius deliquerunt, qui ad deos alienos conuersi fuerant deo suo derelicto, nec mirabilium eius memores, nec erga beneficia grati.

flosculus, saeptum | C

349

n caudata

Transeamus ad tempora iudicum. Iosue defuncto, degenerauit populus. Colere coepere Baal et Astarot, non numina, sed monstra. Ob hoc passi sunt direptiones rerumque detrimenta, nec omnino pares esse poterant uiribus aduersariorum.

n caudata, saeptum | C

350

manicula

Deinde, quoniam Palaestinis et Chananaeis aliisque idololatris cultu et connubiis iungere se ausi fuerant, deo poenam huiusce flagitii exigente, annos octo seruierunt Cusanrasathaim Mesopotamiae regi.

manicula, saeptum, flosculus | C

351

n caudata

Cum autem illos praeuaricationis poenituisset, liberati sunt. Sub liberatoribus quidem satis probe se habebant, illis uero uita defunctis, ueluti laxato freno quocunque rationis expers appetitio uocasset, eo ferebantur.

n caudata, saeptum | C

352

saeptum

Itaque sub Othoniele etiam fidem deo seruarunt: eo autem mortuo, statim ad idola desciuere. quamobrem tunc quoque seruire compulsi sunt Eglon Moabitarum regi annos octodecim.

saeptum | C

353

n caudata

Deinde post obitum Aioth ducis, cum iterum idola colere coepissent, oppressi sunt seruitute a Iabin Chananaeorum rege per annos uiginti.

n caudata, saeptum | C

354

n caudata

Post Delboram quoque uxorem Lapidoth (et ipsa enim praefuit populo) peccauerunt, atque septem annis a Madianitis uexati sunt, sata frugesque eorum uastantibus.

n caudata, saeptum | C

355

n caudata

Item post Gedeonem, et erga familiam eius, a quo de inimicis liberati fuerant, ingrati extitere, et erga deum impii: ideoque per idem tempus externorum bello uarie inquietati sunt.

n caudata, saeptum | C

356

n caudata

Post Abimelech, Tholam, et Iair praesides, itidem peccauerunt, et a Palaestinis mala passi sunt annis octodecim.

n caudata, saeptum | C

357

n caudata

Post Iephthe et Abessan et Ahilon et Abdon, rursum peccauerunt, et denuo a Palaestinis oppressi sunt seruitutis iugo per annos quadraginta.

n caudata, saeptum | C

358

n caudata

Post Sansonem uero inter se dissidere coeperunt, quando tribus Beniamin ob stupratam cuiusdam Leuitae coniugem, et per uim in una nocte multorum coitu lassatam atque extinctam pene interiit, dum a reliquis tribubus indigne id ferentibus impugnatu. Primo tamen de his qui illos oppugnatum uenerant, cecidere XXII millia. iterum altero congressu XVIII. millia, et ipsi enim offenderant suis uiribus magis quam dei auxilio freti. sed tertio tandem certamine de Beniamin periere XXV. millia, oppidum eorum Gabaa incensum, in quo obsessi erant. idemque factum reliquis urbibus ac uicis tribus huius. Ista de Iudicum libro summatim perstringendo protulimus: quae sequuntur, regum continet historia.

n caudata, saeptum | C

6,7

359

flosculus

Cum enim prophanos gentium ritus imitarentur, et prophetarum arguerentur sermonibus, ad deum Israel reuerti nolebant, colentes Baal, filios filiasque idolis initiantes, inseruientes etiam diuinationibus atque auguriis.

flosculus, vitis

6,8

360

flosculus

Nunc ad Hierosolymitarum immunditias gradus faciendus restat

flosculus

361

captio hierosolimitarum per Sesac

Vos reliquistis me, et ego reliquo uos in manu Sesac. Hic captam Hierosolymam subdidit seruituti.

verba, flosculus | titulus aliis verbis

362

pars hierosolimitani muri diruta

pars hierosolymitani muri diruta, thesauri ablati, ipse Amasias captus, nobilium liberi pro obsidibus abducti.

verba | titulus repetitis verbis

363

manicula

Tunc etiam regnante Achaz colebant Baal, cum et a rege Syriae spoliati sunt, et a rege Samariae Phacee ingenti bello uicti. Ea enim pugna centum uiginti milia uirorum caesa fuisse dicuntur, ducenta milia in captiuitatem abducta, cum preada omnis generis prope inaestimabili, quanuis Phacee ab angelo coargutus restituerit captiuos, quia tamen ab impietate non recedebant,

manicula, vitis

364

primus qui religiose vixerat

donec in regno successit Ezechias Achazi filius, per omnia patri dissimilis. Pie enim ac sancte uixit. et ut intelligas principum mores ciuibus documento esse solere, semper quidem Iudaei sub religiosis regibus religiosi fuere, sub impiis impii.

verba, vitis | titulus aliis verbis

365

penitentiam egit

Post Ezechiam regnat Manasses eius filius, magis impietate quam regno nobilis. captus a Chaldaeis, addicitur seruituti. aduersis pulsatus agnouit errorem, poenitentiam egit, et domino miserante restitutus est regno.

verba | titulus repetitis verbis

366

prima contributio tributi

Ioachazo quoque impio super impios regnante, Nechao rex Aegypti eosdem tributa sibi pendere compulit. ea erant centum argenti talenta in singulos annos, unum auri.

verba | titulus aliis verbis

367

latronum infestationes

Sed cum neque isto ad regni gubernacula sedente populus ab erroribus resipuisset, Nabuchodonosoro Babyloniorum regi seruierunt, atque etiam latronum infestationes passi sunt.

verba | titulus repetitis verbis

7,9

368

saeptum

Primum omnium Deo obediendum est, deinde aliis propter Deum

saeptum | C*

369

saeptum

Nemini autem in eo gerendus mos est, in quo offenditur deus. Omnia extrema prius perpetienda sunt, quam contra dei iussa, mandata, leges aliquid agendum.

saeptum | C

370

manicula

Nec unquam dubitandum, quin illud bonum aequumque sit, quod iussum a deo atque constitutum fuerit. Cuius unius sapientia nunquam errat, et bonitas nunquam a sui perfectione deflectitur.

manicula, saeptum, flosculus | C

371

insectatio legum devinarum

Cuicumque igitur ita ut oportet de deo persuasum fuerit, non inquiret quare sic aut sic aliquid ille iubeat siue mandet: sed tantum quod imperatum est, id persequi atque perficere curabit.

verba, saeptum | titulus aliis verbis | C

372

quis impius sit habendus

Non itaque pius, sed impius est habendus, qui domini transgreditur legem, ut seruo indulgeat et blandiatur, magisque hominem offendere metuit, mortalem, fragilem, caducum, quam deum immortalem, aeternum, omnipotentem, omnium quae ubique sunt opificem, omnium dominum ac moderatorem.

verba, vitis | titulus

373

pulcherimum exemplum nobisque aptum

Quid uxore, quid liberis in uita charius? legimus tamen illos qui de Babylone cum Esdra sacerdote postliminio redierant, cum didicissent ex lege diuina non licere sibi alienigenis mulieribus copulari: cum illis quas duxerant, diuortium fecisse, ac de ipsis genitos abdicasse. Vincere enim debet omnem erga alios amoris affectum sola deo parendi atque obsequendi sedulitas.

verba, saeptum, flosculus | commentum

374

n caudata

Contempserunt apostoli impiorum contumelias, uerbera, minas omnes: et cum compellerentur ne Christum praedicarent, responderunt, deo magis quam hominibus obedire oportere. Et nisi domino nostro obedierimus, ne diligere quidem illum conuincemur.

n caudata, saeptum, flosculus | C*

375

flosculus

Si diligitis me, inquit, mandata mea seruate. Et iterum: Qui habet mandata mea et seruat ea, ille est qui diligit me. Idem rursum ait: Qui non diligit me, sermones meos non seruat.

flosculus, saeptum | C

376

manicula

Ad testandam erga deum charitatem nihil magis necessarium est, quam ipsa obedientiae uirtus: ut uidelicet facere studeamus quod ille imperat, et eo quod prohibet abstineamus.

manicula, saeptum, flosculus

377

n caudata

Vnde psalmista dominum alloquitur et ait: Fundasti terram et permanet, ordinatione tua perseuerant dies, quoniam omnia seruiunt tibi. Et in alio psalmo dicitur: Ignis, grando, nix, glacies, spiritus procellarum, quae faciunt uerbum eius, montes et omnes colles, ligna fructifera et omnes cedri, bestiae et uniuersa pecora, serpentes et uolucres pennatae.

n caudata, saeptum | C*

378

exemplum utile

Cuncta igitur quae subsistunt, uerbum dei faciunt, bruta utique ratione carentia, sensibilia atque insensibilia, et nos quos ille intellectu donauit, ueritatis cognitione illuminauit, aeternis bonis dignos reddidit, non faciemus? Creatori , redemptori, saluatori nostro non parebimus?

verba, saeptum | commentum | C

7,10

379

quo modo obediendum sit

Omnibus illis qui nobis iure praesunt, obedire nos oportet, dummodo id iubeant, quod diuinae non aduersatur iussioni, neque eorum qui praesidibus praesunt imperio.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

380

quo modo parendum sit quomodo non

Quoties ergo imperatum est, quod potestati quae a deo est, conuenit, parere debemus ut deo. At uero cum male, impie, iniuste aliquid iussum fuerit, malignitati eius qui iussit resistendum est, neque quod fieri uoluit faciendum.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

381

quomodo abutitur potestas

Talis quippe iussio nequaquam sequitur ordinem a deo datae potestatis, sed eius qui abutitur potestate, prauitatem atque nequitiam.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

382

quomodo iussa perpendere debemus

Cum itaque potestas aliquid iusserit, subditi mens mature perpendat, utrum bonum an malum sit quod iubetur, si bonum fuerit, pareat: si malum, parere caueat, ne deum offendat. quod si nec bonum nec malum uidebitur, perinde ac si bonum esset obtemperet. Satis est enim si malum non est quod iubetur. Bonum autem etiam si iussum non fuerit, agere expediens erit. Bene enim agendo mala iubentem poteris contemnere. Vis, inquit, non timere potestatem? bene fac.

verba, n caudata, saeptum, flosculi | titulus aliis verbis

383

domini ac serui officia

Sed rursum Apostoli pręceptum est: Serui obedite dominis carnalibus cum timore et tremore et synceritate cordis uestri, sicut Christo; non ad oculum seruientes, quasi hominibus placentes. id est, laudem, fauoremue hominum aucupantes, sed ut serui Christi, facientes uoluntatem Dei ex animo, seruientes sicut Domino et non hominibus.

verba, n caudata, saeptum, flosculi | titulus aliis verbis

384

optima exceptio

semper tamen habita superiorum ratione, ne forte dum minoribus obedimus, eos quibus et ipsi obedire debent offendamus.

verba, saeptum | commentum

385

remuneratio precepti

honora patrem tuum et matrem tuam, quod est mandatum primum in promissione, ut bene sit tibi, et longaeuus sis super terram.

verba | titulus aliis verbis

386

exponit que sit terra

Non utique super hanc terram, in qua et obedientes possunt cito mori, et inobedientes diu uiuere, sed super illam de qua propheta dixit: Credo uidere bona domini in terra uiuentium.

verba | titulus aliis verbis

387

finis obedientie

Tunc autem conspectum domini merebimur, cum totius obedientiae nostrae unus finis fuerit, ut uidelicet hominibus obediendo deo placeamus.

verba, saeptum | titulus

388

marcenarij

Qui enim ideo alicuius iussis obtemperant, ut ab eo mercedem capiant, mercenarii sunt, et qui parent metuendo, ne quid mali patiantur, serui sunt.

verba, manicula, saeptum | titulus

389

iusticima[!] obedientia

Is uero qui neque spe praemii, neque timore supplicii, sed solo dei amore se subiicit ad obediendum aliis, non mercenarius neque seruus est, sed potius filius patri aeterno perpetua charitate deuinctus.

verba, saeptum | titulus aliis verbis

390

perfectio obedientie

Tunc demum uera perfectaque obedientia est, cum nostra uoluntas ex dei pendet uoluntate. Cum uidelicet quod ipse praecipit, facimus, non quod caro ad malum prona suggerit.

verba, manicula, saeptum, flosculus | titulus

391

flosculus

Sacrificium salutare est attendere mandatis et discedere ab omni iniquitate.

flosculus

392

manicula

Quoniam autem nihil mali est, quod lex diuina non prohibeat, neque boni quod non imperet uel praecipiat, omnium prorsus abstinentia uitiorum, omniumque exercitatio uirtutum obedientia est, ita ut ne fidei quidem sacramenta proderunt nobis, nisi ipsam obedientiae coluerimus uirtutem.

manicula, vitis, flosculus

393

de fide et operibus

Et Iacobus apostolus: Fides si non habeat opera, mortua est in semetipsa.

verba | titulus

7,22

394

manicula

Veruntamen in persecutionibus ultro nos offerre impiis non debemus. Quoniam temerarium est obiicere se periculis nulla cogente necessitate.

verba

395

nota

Et ipse secessisse in desertum dicitur, cum Iohannem Herodis gladio peremptum audisset.

verba, saeptum

396

verba sublineata

sporta

sublineatum, nota bene

397

exemplar

Exempli gratia: Inter haereticorum turbam fidelesque persequentium occulte Christianus es, uides alios deprehensos torqueri, caedi, laniari, quandiu fortiter tolerant, nec a fide recedunt, non est ut teipsum prodas. Cum autem aliquis eorum titubare coeperit, et suppliciis uictus caedere, palam eum exhortari ad patientiam debes, et in periculo animae alienae uitam propriam contemnere.

verba, vitis | titulus

398

n caudata

Plus enim debemus diligere bonum animae non nostrae modo, uerumetiam alienae, quam bonum corporis nostri, hoc enim temporale est, illud aeternum: hoc carnale, illud spiritale: praeferenda autem sunt carnalibus spiritalia, et temporalibus aeterna, et mortalibus nunquam moritura.

n caudata, vitis

Notae

Charles Béné, "Henry VIII et Thomas More, lecteurs de Marulić", Colloquia Maruliana V (1996), pp. 87-106.

Andrea Clarke, "Henry VIII and Marko Marulić's Evangelistarium", Colloquia Maruliana XX (2011), pp. 167-75. Cf. etiam Ian Christie-Miller, "Henry VIII and British Library, Royal MS. 2 A. XVI: Marginalia in King Henry's Psalter," The Electronic British Library Journal (2015). In Interrete visum die 7 Februarii 2016.

Helena Bošnjak, Marginalije Henrika VIII. u Marulićevu Evanđelistaru, Zagreb 2012, diplomski rad na Odsjeku za klasičnu filologiju Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu.

Editio notarum Henrici regis in Maruli Euangelistario

Index

Praefatio

Notarum specimina

Index rationum notationis

Index signorum

Index notarum contextarum

Index paginarum in editione Coloniensi 1529

Editio

ind. l. 1

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

ind. l. 2

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

ind. l. 3

21

22

23

24

25

26

27

28

ind. l. 4

29

30

31

32

33

34

ind. l. 5

35

36

37

38

39

40

ind. l. 6

41

42

43

44

45

46

47

48

49

ind. l. 7

50

51

52

53

54

55

56

57

1,1

58

59

60

61

62

63